گۆرانی سەبکێکی ئەدەبی شێعری یە ، شێوەزار یان زمانی ئاخاوتن نییە

   

بەشێک لە هەڤپەیڤین  لەگەڵ دوکتور بێهرووز چەمەن ئاڕا

پڕۆفێسۆری هاوکار لە زانکۆی کوردستان، ئێران و بەڕێوەبەری ئەنیستیتووی ناونەتەوەیی لێکۆڵینەوەی کۆمەڵە کوردییەکان

" گۆرانی سەبکێکی ئەدەبی شێعری یە ، شێوەزار یان زمانی ئاخاوتن نییە  "

 یەکشەمە  ٣١ی ژووییەی  ٢٠١٦

حەسەن قازی :  وەک دەزانی ئەوەی کە بە مەسەلەی کوردۆلۆژی و کوردناسییەوە پێوەندی پەیدا بکاتەوە  زاڵبوونی دەتوانین بڵێین شێوازێک لە ئۆریانتالیزمە  چونکە لە کۆنەوە لێکۆلەرەوە ، سەییاح  جیهانگەڕ، دنیاگەڕ  ، میسیۆنێر  ڕێیان لە  کوردستانی کەوتووە  دوایە هاتوونەوە ، دیارە ئەوانەش بەشێکیان  کاری بە نرخیان کردووە لە سەر ئەدەبی زارەکی کوردی ، دەزانین کە ئەدەبی کوردی بە گشتی زارەکی بووە. بەڵام لەعەینی حاڵیشدا لێرو لەوێ ڕوانگەی  ئۆریانتالیستی یانی بە دیدی ئۆریانتالیستییەوە مەسەلەی کوردستان دیتن ، و مەسەلەی  کورد ناسی دیتن هەبووە. کە ئەوە زۆر جار لە سەروبەندی ئێستا دا چ لە باری ناسنامەی کوردی  هووییەتی کوردی کێشە دروست دەکا بۆ کوردان  و بۆ ئاکادێمیسیەنانیش.  و نموونەی ئەوە زۆرە. نموونەی بارز و ئاشکراکەی  بۆچوونی ڕەحمەتی مەکێنزی یە ، کە زمانناسێکی  ئینگلیسی بوو  سەبارەت بە جوێ کردنەوەی شێوەزارە کوردییەکان. ئەو شێوەزارانەی کە لە کوردستان کاریان پێ دەکرێ  و هەر وەها نێولێنانی شتێک یان ' زمان ' ێک بە ناوی گۆرانی  کە ئێمە دەزانین لە دنیای واقیع دا  زمانێک کە لە بەشێکی کوردستان خەڵک ڕۆژانە قسەی پێ بکەن بە ناوی گۆرانی نییە. مەگەر ئەوەی کە خەڵک بە شێعر  لەگەڵ یەکتری قسە بکەن کە ئەوە ناموکینە، جەنابت شێعرێک بخوێنییەوە و منیش بە شێعر ووڵامت دەمەوە. دەکرێ ئەو بابەتە جارێک و بۆ هەمیشە ڕوون بکەیەوە؟    

چەمەن ئارا : بەڵێ جەنابت بە جوانی باست کرد کاک حەسەن.  بەداخەوە ئێمە بە شێوەیەکی  مێژوویی دەرکێکی ئەوتۆ و بێژی ئاکادێمیکمان لە خۆمان نەبووە. ئەمە یەک ڕەخنەیە لە خۆمان ، بەڵام هاوکات ئەگەر بگەڕێمەوە بۆ سەر دیسکۆرسی ئۆریانتاڵیزم  ، یان ئەو شتەی کە لە لای خۆمان بە شەرق شناسی  یان ڕۆژهەڵاتناسی  دەی ناسن بەڕاستی پێش لە ئێمە زۆر کەس قسەیان  لە سەر کردووە ، لە ئیدوارد سەعیدەوە تا دوای ئەو. ئەو دیسکۆرسەی کە دنیای ڕۆژئاوا ئێمە وەکوو ئۆبژە تەماشا ئەکات.  ئۆبژەیەک کە هیچ بڕیاردەر نییە سەبارەت بە خۆی ،  و عەقڵییەتی نییە بۆ تەحلیلی خۆی  و ناتوانێ و ئیجازەشی نییە.  یانی دەبێت ڕۆژئاوایی بێ من ببینێ ، موعایەنەم کات بێژێ تۆ یەک ئینسان  هەیت یان نیت ، ئەگەر ئینسانیت لە چ  کلاسەیەکی بە زمان یان بە نژاد ،  یان بە ڕەنگ یان بە هەر شتی دیکە. یانی کلاسەکان لە دەرەوەی ئەو شتەی کە بڕیاری من بێ ، ویستی من بێ  ڕوو دەدا ، دەدرێت. لەبەر ئەوە ئێمە نەک تەنیا لە دنیای مۆدێڕن بەڵکوو  لە دنیای کۆنیش دا خۆشمان لە خۆمان ئاگامان نییە. دەرکێک کە لە ئێمە هەیە ئەوەش زۆر شک و گومانی لە سەرە  لە دەورەکانی زۆر کۆن ئەوەیە کە  یۆنانییەکان وەک نموونە ، یان ئەرمەنییەکانن ، لە مێژووی ئەوان بۆ ئێمە بە جێ ماوە کە ئێمە خۆمان کێین. ئێستاش لە دەورەی مۆدێرن بە داخەوە هەمان فۆرموولە هەیە. یانی ئێمە کە تەماشای کتێبەکان دەکەین دەبینین مێتۆدۆلۆژی مێتۆدۆلۆژی ئەم لایینەیە، یانی ڕۆژئاوایی یە  و دیسکۆرسی زاڵیش  هەر  ئاوا بە بێ ئەوەی کە پرسیار لە ئێمە بکەن .  ئەگەر ئێمە قەبووڵمان بێت کە مێتۆدۆلۆژی ئەوان باشە  حەقی ئەوەمان هەیە  کە جارێکی دیکە بە دەیتاکاندا بێینەوە. یانی ئەگەر جارێک یەکێک میسۆنێر بووە یان کۆنسوول بووە  یان هەر پیشەیەکی دیکەی بووە هاتووە بۆ مەهاباد،  بۆ کرماشان ، بۆ خانەقین  بۆ هەولێر یان ئیلام یان هەر شوێنی دیکە  ئەگەر ئەو شتەی دیوە ، ئەو تەنیا سەرچاوەی بڕوا پێکراوی هەموو جیهان نییە. کەس هەیە چووە بۆ دێهاتێک ، لە دێهاتەکە قسەی کردووە لەگەڵ خەڵکا  و هاتووەتەوە ئێژێ خەڵکەکە خۆیان نازانن زمانەکەیان کوردی نییە ، زمانەکەیان کوردی نییە خۆیان بە خۆیان ئێژن کوردی!

 قازی:  ئەوە تازەیە دیارە ئەو قسەیە ، ئی چەند ساڵ لەوە پێشە.

چەمەن ئارا: لە کۆنیشەوە بووە ، ئەوەی هاتووە بۆ ئیلام گوتوویەتی ئەوانە لوڕن بەڵام بە خۆیان ئێژن کورد.  نەی زانیوە فەرقی بەینی  لوڕ و کورد چییە  بە ڕاستی چییە دەقیق، ئەسڵەن تەرحی نەکردووە. بەڵام لە پێشدا بە پێش فەڕزێکەوە هاتووە.  لە دنیای مۆدێڕنیش دا بە تایبەتی لە بواری زمانناسی دا  ئەمە ڕووی داوە. من باوەر ناکەم، یانی بۆم سەختە باوەڕ بکەم  کە ئەو هەموو ساڵە گوزەراوە تا ئەوەی کەسێک لە دەورەی مۆدێڕان لە  ٢٠١٥  بێژێ گۆرانی یەک شێوازە نەک یەک شێوەزار. چۆنە کە  کەسێکی بە ناوبانگ ، زمانناسێکی لێهاتوو  و ئەوەند زانا وەکوو پڕۆفێسۆر مەکێنزی  بێت و ئەوەندە ماتێریال ، ئەوەندە  دادە و ئیتیلاعاتی هەڵەی لە بەر دەست دا بێ  کە ئەو تێکستەی کە ئێمە پێی ئێژین گۆرانی  کە شانامە  و دەفتەرەکانی سەرەنجام و  کتێبی ڕۆمانتیک یان  ئاشقانەی ئێمە وەکوو لەیلی و مەجنوون یان شیرین و فەرهاد  پێ نووسراوە و هەموو خەڵک پێیان ئەزانێ  بێژێ ئەمە زمانێکی غەیرە کوردی یە و لە دەرەوەی بازنەی زمانە کوردییەکانە.

من کە ئەوەم دی لە ٢٠١٠ و ٢٠١١  بە ڕاستی بۆم زۆر سەخت بوو . خوب من لەوێوە دێم ، ئەمە تێ دەگەم  و من کوردم و هەموو کەسانێک کە لەو مەنتەقەیە دا دەژین  هەموو ئاواهان. کەسم نەدیوە وا قسە بکات . باوە گەورەی خۆم شێعرەکانی هەر ئاواهایە ، عەرز بێ لە خزمە نزیکەکانم هەموو کە شێعر ئێژن  ئەمەیە زمانەکە یانی فەرق ئەکا  لەگەڵ ئەو شتەی کە من قسەی پێ ئەکەم  بە کەلهووڕی یان بە زاری خۆمان کە  پێی ئێژن خەزەڵی وەکوو نموونە. چۆنیەتی باسکردنی ئەمە لە ئاکادێمیا زۆر سەخت بوو لە بەر  پەیدا کردنی ڕێگەیەک بۆ ئەوەی ئێمە بە شێوەی ئاکادێمیک بەحسی بکەین.  لەبەر ئەوەی کە هەموو کاناڵەکان گیرا بوون ، پێش لە ئێمە فۆرموولە کراوە،  مێتۆدۆلۆژییەکان دیارین، زمانناس ئەو مێتۆدۆلۆژییە فێر دەبێ وەکوو ماشێنێک دەیتای پێ دەدا ، رێفرێنسی پێ دەدا و تەواو دەبێ. بەڵام من تەواو هەوڵم ئەوە بوو نیشان بدەم خێر  'گۆرانی ' شتێکی وەکوو ئەوەی کۆینە ناوی لێ ئەبەن  و زۆر کەس لە لای خۆمان نازانێ  کۆینە یانی چی ، بە ڕاستی کۆینە نییە.

قازی : ئەگەر تەعریفێکی  ' کۆینە ' ش بکەی بە جێ دەبێ.

چەمەن ئاڕا:  لە باری زمانناسییەوە ' کۆینە '  لە ئەسڵدا بە دەورەیەک ئێژن یانی دوو سێ سەدە بەر لە میلاد . لە دەورەی ئەسکەندەر ، لە دەورەی یۆنانییەکان . لە بەر ئەوەی دنیای یۆنانی زۆر گەورە بوو  ، ئاسیای بچووک و تا نزیک هیند و ئەوانەی هەموو گرت و لەم لاوە یوونانستان و بەشێکی گەورەی لە ئوڕووپای گرتبوو ، ئەمانە مەجمووعەیەکی زۆر لە زمانە جوراوجۆرەکان لە جوغرافیاکەیاندا دەژیا ، شێوەزاری جۆرا جۆری یۆنانی و  غەیری یۆنانی، زمانێکی پێوەر لە ناو ئەوانە دا دروست بوو  لە ناو دیالێکتە یۆنانییەکان  کە ئەوانە لەگەڵ یەکتری دا پێوەندی بگرن. بەڵام لە پڕۆسەیەکی زەمانی دا ئەوانە ، ئەو زمانە پێوەرە کە پێی ئێژن کۆینە لە  دیالێکتەکانی دیکە خۆی جودا دەکاتەوە ، فاسڵە  دەگرێ و ئەبێ بە زمانێکی پێوەر بۆ چەند سەدە. بەڵام هەر بۆ خودی کۆینەش مەعناکەی زۆر ڕوون نییە کاک حەسەن. بە دوو سێ شت ئێژن کۆینە. یەکێک  ئەوەیە کە ئێژن کۆینە زمانی نوخبەکان، ئیلیتی  شار بوو ئەوەش کاتێک کە لە شوێنێکی فەرمی دا قسەیان دەکرد. لە جێیەکی دیکە ئێژن نا ئەوە زمانی کەسانێک بڵیین ئێلیتێک بوو  ئەیان نووسی ، پەخشان تەنیا ، هاوکات باس لەوە دەکرێ کە کۆینە بۆ ئاخافتن بوو.

ئەوە شتێکە کە بۆ ' گۆرانی '  ناگونجێ گۆرانی قەت وا نەبووە. هیچکەسێک لە دنیای مۆدێڕن نە لە دنیای کۆنتر  بەو شێوەیەی کە ئێمە دەقمان لە بەر دەستە و پێی ئێژین گۆرانی  بەم شێوە قسەی نەکردووە ، مەگەر ئەوەی کە ئێمە گۆرانی بە چەند مەعنا بە کاربهێنین . ئەگەر وابێ هەر کەس دەتوانێ بۆ دەری و بۆ ئینگلیزیش  ببێژێ.

قازی: دیارە لە قامووسی زمانناسیی کۆمەڵایەتی دا باسی کۆینە دەکرێ لە  سەر ئەساسی ئەو تەجروبەیەی لە بەندەری ئاتێن بووە و  پاشان باست کرد وەکوو ئینگلیسی ئاوسترالیایی و ئەوانە. بەڵام پێویستی ئەوە نییە ئێمە بێنین دایبنێین وەکوو قالبێک بۆ  باس کردنی سەبکی شێعری ' گۆرانی ' ش.

چەمەن ئارا: ئەمە گونجاو نییە، بەڵام ئێمە لە جێگایەک پێشنیارمان کرد وەک کۆنتینومێک  (درێژ بوونەوەیەک) دەبێ ناوی بندرێ. درێژبوونەوەیەک لەچی؟ ئەوەی کە مەجمووعەیەک گرووپمان هەیە ، گرووپی زمانی کە ئەوانە هەر کام  شێوەزاری خۆیانیان هەیە وەکوو  کەلهوڕی، وەکوو هەورامی ، لەکی ، لوڕی ، سۆرانی  ئەوانەی کە لە مەنتەقەی زاگڕۆس دا هەن. ئەمانە  هەموویان لە گەڵ خۆیاندا بە شێوەزاری خۆیان قسە دەکەن  بەڵام گۆرانی دێت وەکوو چەترێکی ئەدەبی تەنیا بۆ  ئەدەب ، بە تایبەتی بۆ شێعرە و تەنانەت بۆ پەخشانیش نییە ، دێت و کار دەکات یانی  خزمەت دەکا بە کۆمەڵگا بەڵام  هەموو تایبەتمەندییە زمانییەکانی ئەم  گرووپانە کە تۆزێک ئاسانکاری تێدا بووە دەبێ بە گۆرانی.

قازی : یانی دەکرێ بڵیی هەموویانە و هیچیشیان نییە.

چەمەن ئارا : ڕاستە. یانی بەو شێوەیە ، کاتێک لەک بەم شێوەیە شێعر ئێژێ پێی ئەڵێ لەکی یە. کاتێک کەلهوڕی شێعری پێ ئێژێ ئەڵێ ئەمە کەلهوڕی یە ، هەورامی  پێی ئێژێ هەورامی یە،  سۆرانیش پێی ئێژێ ئەوە هی منە .لە دنیای حەوزەی سۆرانی دا تۆزێک  دەبێ موحتاتتر بین . مەزووع ئەوەیە چون ئەوە ئاسانە  ئەگەر لە ڕووی گرامێرە تەماشا بکەین ئەگەر بچین بۆ هەورامی  پێچ و خەمی زۆرە  مەسەلەن جینسی هەیە ، ژمارەی  هەیە ، نێر و مێی هەیە و لە باری فۆنۆلۆژیش فۆنۆلۆژی تایبەتی بە خۆی هەیە ساختێکی زۆر پوختەی هەیە. بەڵام لە سەبکی گۆرانی دا ئەوانە هەمووی ئاسان دەبێتەوە.    منی  هەورامی کە گۆرانییەکە دەخوێنمەوە ئەوەندەم بۆ ئاسانە کە هەست دەکەم ئی خۆمە ، تەنێ شاعیرانەیە.  و ئەوە بۆ شێوەزارەکانی دیکەش هەر وایە.  ئێمە وەکوو ئایدیۆم وەکوو زمانێکی ساختە، هەڵبەستراو ناومان لە گۆرانی برد کە ناو ئەو گرووپانە هەڵدەستێت و خزمەتی  هەموان دەکات و لە کۆتایی سەدەی بیستەم دا  ئیتر بە شێوەی فەرمی نەماوە.

 تێبینی بۆ خوێندنەوەی زیاتر بڕاونە ئەم سەرچاوانەش بە زمانی ئینگلیسی

Literary Gurāni: Koinè or Continuum?

Philip G. Kreyenbroek and Behrooz Chaman Ara

Gurani: practical language or Kurdish literary idiom

Behrooz Chaman Ara & Cyrus Amiri