سیاسه‌تی زمانیی له نێوان بزووتنه‌وه كوردییه‌كان و ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا
سیاسه‌تی زمانیی له نێوان بزووتنه‌وه كوردییه‌كان و ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا
د.عرفان مسته‌فا هه‌ورامی
مامۆستای زانستی زمان- به‌شی كوردی
زانكۆی سه‌لاحه‌دین - هه‌ولێر
1/1) سه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌تی مۆدێرن
دۆخی سیاسی كورد له دنیای مۆدێرندا دۆخێكی تایبه‌ته، بۆ تێگه‌یشتن له‌م دۆخه ده‌بێت له مۆدێلی ئه‌و جۆره له ده‌وڵه‌ت تێبگه‌ین كه به‌ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ناسراوه. ده‌وڵه‌تی مۆدێرن یان ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه مۆدێلێكی تایبه‌ته له‌ده‌وڵه‌ت و به په‌یڕه‌وكردن له سیسته‌مێكی سیاسی و حوكمڕانی دروستكراوه كه ته‌مه‌نی دووسه‌ده زیاتر تێناپه‌ڕێت. كه‌واته مه‌به‌ستمان له ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یه كه له‌دوای شۆڕشی فه‌ره‌نسی -1789-و شۆڕشی پیشه‌سازی له بریتانیا (1780-1800)سه‌رهه‌ڵده‌دات و وه‌ك مۆدێلێكی نوێ له ده‌وڵه‌ت داده‌مه‌زرێت. ئه‌م دوو شۆڕه‌شه هه‌ریه‌كه‌یان بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كی ئه‌و ده‌وڵه‌ته مۆدیرنه داده‌مه‌زرێنن. (بڕوانه:1/126)
به هۆی شۆڕشه پیشه‌سازییه‌كه‌وه ئه‌م ده‌وڵه‌ته ده‌بێته خاوه‌نی سیسته‌مێكی ئابوری نوێ، كه پێشتر بوونی نه‌بووه. به هۆی شۆڕشی فه‌ره‌نساشه‌وه ئه‌م ده‌وڵه‌ته ده‌بێته خاوه‌نی ئایدیۆلۆجیایه‌كی سیاسی نوێ كه به ناسیونالیزم ناسراوه و سازه له‌گه‌ل ئه‌و گۆڕانه‌دا كه شۆڕشی پیشه‌سازی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگاكانی ناو جیهاندا ده‌هێنێ و له كۆمه‌ڵگای كشتوكاڵییه‌وه به‌رو كۆمه‌ڵگایه‌كی نوێیان ده‌بات كه به كۆمه‌ڵگای پیشه‌سازی ناسراوه.
له فه‌رنسا له‌دوای شۆڕشه‌وه، یه‌كه‌م نموونه‌ی ئه‌م جۆره له ده‌وڵه‌ت دێته ئاراوه، دواتر ئه‌م مۆدێله له ده‌وڵه‌ت ده‌بێته مۆدێلێكی جیهانی و له‌سه‌رانسه‌ری جیهاندا ده‌وڵه‌ته‌كان به‌پێی ئه‌م مۆدێله‌ی داده‌مه‌زرێن. ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ش كه كوردیان به‌سه‌ردا دابه‌شكراوه به هه‌مان شێوه سه‌ر به‌و جۆره له مۆدێلی ده‌وڵه‌تن و ده‌وڵه‌تی توركیاش له ناو چوار ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی تردا نموونه‌یه‌كی به‌رزی ئه‌و مۆدێله‌یه.
دوای ئه‌وه‌ی به هۆی سه‌رهه‌ڵدانی زانست و ته‌كنۆلۆجیاوه وه‌سیله‌كانی كاركردن له كۆمه‌ڵه وه‌سیله‌یه‌كی ساده‌ی كۆمه‌ڵگای كشتوكاڵییه‌وه ده‌گۆڕێن بۆ ئامێره ته‌كنیكییه پێشكه‌وتووه‌كان، له كۆمه‌ڵگاكاندا سیسته‌می دابه‌شبوونی كار گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت و سیسته‌مێكی نوێ دێته ئاراوه كه جیاوازه له‌و سیسته‌مه‌ی كه له‌كۆمه‌ڵگا كشتوكاڵییه باوه‌كاندا هه‌یه. ئه‌م گۆڕانه له سیسته‌می دابه‌شكردنی كاردا ده‌بێته هۆی گۆڕینی سیسته‌می په‌روه‌ده‌و فێركردنی پیشه‌یی.
ئه‌و ئامێره نوێیانه‌ی كه له‌و سه‌رده‌مه‌دا به‌هۆی زانسته‌وه په‌یدا ده‌بن، وه‌ك ئامێره كۆنه‌كان نین كه به ئاسانی مرۆڤ بتوانێت فێری ئه‌وه ببێت به‌كاریان بهێنێ. بۆ نموونه له‌كۆمه‌ڵگای كشتوكاڵیدا زه‌وی كێڵان كارێك نییه بۆ فێربوونی پێویستمان به فێركردنێكی له‌و جۆره بێت كه بۆ به‌كارهێنان و دروستكردنی كارگه‌یه‌ك یان هه‌ر ئامێرێكی تری ته‌كنیكی پێویستمان پێیه‌تی. كاتێك كه كارگه‌كان به ئامێره ته‌كنیكییه ئاڵۆزه‌كانیانه‌وه سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن بۆ دروستكردنی ئه‌م ئامێرانه و به‌كارهێنانیان پێویسته هه‌ر تاكێكی ناو كۆمه‌ڵگا له رێگه‌ی داموده‌زگایه‌كی رێكخراوه‌وه فێربكرێت و ئاماده بكرێت بۆ به‌كارهینان و دروستكردنیان.(بڕوانه: 2/72-73)
پێداویستی دروستكردن و به‌كارهێنانی ئه‌م ئامێرانه، پێویستی به سیاسه‌تێكی په‌روه‌ردیی و خوێندنێكی درێژ خایه‌ن هه‌یه. له پێناو ئه‌م مه‌به‌سته‌شدا گۆڕان به‌سه‌ر سیسته‌می خوێندن و په‌روه‌رده‌دا دێت و جۆرێكی تر له قوتابخانه ده‌ێته ئاراوه كه تێیدا ته‌نها فێری ئایین و ئاكار نابین به‌ڵكو فێری ئه‌و پیشانه‌ش ده‌بین كه كۆمه‌ڵگا پیشه‌سازییه‌كه داوای ده‌كات. هه‌ر به‌هۆی ئه‌م گۆڕانه‌وه سیسته‌می په‌روه‌رده و فێركردنیش له سیسته‌مێكی ئاینی و ئاكارییه‌وه ده‌گۆڕێت بۆ سییسته‌مێكی دنیایی و پیشه‌یی. ئه‌م گۆڕانه‌ش ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی كه سیسته‌می سیاسی و حكومڕانی ناو ده‌وڵه‌تیش گۆڕانی به‌سه‌ردا بێت و دهوڵهتێكی ته‌واو نوێ بێته ئاراوه كه جیاوازه له‌و جۆرانه له ده‌وڵه‌ت كه له‌سه‌رده‌مه‌كانی پێشودا بوونیان هه‌بووه.
ئێرنێست گێلنر كه یه‌كێكه له تییوریزه‌كارانی ناسیونالیزم باس له ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ده‌كات و پێی وایه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن به هۆی گۆڕانی كۆمه‌ڵگا له كۆمه‌ڵگایه‌كی كشتوكاڵیه‌وه بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی پیشه‌سازی سه‌رهه‌ڵده‌دات. ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌ش له‌به‌ر رۆشنایی بۆچوونی ماكس وێبێر دا پێناسه ده‌كات و ده‌ڵێت ده‌وڵه‌تی مۆدێرن بریكارییه‌كه كه له ناو خودی كۆمه‌ڵگادا ده‌بێته خاوه‌نی قورخكردنی توندوتیژییه‌كی ره‌وا (بڕوانه :2/18).
ئه‌م بۆچوونه ئه‌وه راده‌گه‌یێنێ كه له كۆمه‌ڵگای كشتوكاڵیدا توندو تیژی به‌رامبه‌ر تاكێكی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه یان گروپێكی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه توندوتیژییه‌كی تایبه‌تی بووه و ئه‌ندامێكی ناو كۆمه‌ڵگا یان گروپێكی ناو كۆمه‌ڵگا دژی ئه‌وانی تر به‌كاری هێناوه بۆ گه‌یشتن به به‌رژه‌وه‌ندییه تایبه‌تییه‌كانی خۆی. به‌ڵام له ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا توندوتیژی له پێناو به‌رژه‌وه‌ندی گشتی كۆمه‌ڵگایه‌وته‌نها ده‌وڵه‌ت ره‌وایه‌تی ئه‌وه‌ی هه‌یه له پێناو ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌دا توندووتیژی به‌رامبه‌ر تاكێكی ناو كۆمه‌ڵگا یان گروپێكی دیاری كراوی ناو كۆمه‌ڵگا به‌كار بهێنێ. واته گه‌ر حزبێكی سیاسی له ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا له هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وت و حكومه‌تی دامه‌زراند، ئه‌وه له‌لایه‌ن خه‌ڵكی ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌وه ره‌وایه‌تی پێده‌درێت كه له بری گروپێكی كۆمه‌ڵایه‌تی یان تاكێكی كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی گشتی توندووتیژی به‌رامبه‌ر گرووپه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ناو سنووری سیاسی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی به‌كا بهێنێ.
ئه‌و سیسته‌مه سیاسییه‌ی كه له ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا په‌یڕه‌و ده‌كرێت، ره‌وایه‌تی ده‌دات به‌و ده‌سه‌ڵاته سیاسیه‌ی كه له‌و ده‌وڵه‌ته‌دا حكومڕانی ده‌كات كه له ڕیگه‌ی داموده‌زگا حكومییه‌كانییه‌وه به ناوی پاراستنی ده‌وڵه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندی گشتی توندو تیژی به‌رامبه‌ر گروپه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و تاكه‌كانی ناو ئه‌و كۆمه‌لگایانه به‌كار بهێنێ و گه‌ر پێویستیش بكات له ناویان به‌رێت.(توندووتیژی ناكرێت موماره‌سه بكرێت له رێگه‌ی ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسی مه‌ركه‌زییه‌وه نه‌بێت، واته له لایه‌ن ئه‌و كه‌سانه‌ی كه ئه‌و هه‌قه‌یان پێدراوه. ناكرێت سزای گه‌وره و سزاكانی تر كه بۆ پارستنی رژێمه جێبه‌جێ بكرێن ته‌نها له رێگه‌ی بریكارییه‌كی له‌و جۆره‌وه نه‌بێت كه به روونی دیاریكراوه‌و به ته‌واوه‌تیش له ناو كۆمه‌ڵگادا مه‌ركه‌زی كراوه‌ته‌وه، ئه‌و بریكارییه یان ئه‌و كۆمه‌ڵه بریكارییه به ده‌وڵه‌ت ناو ده‌برێت).(هه.س:18).
به پێی ئه‌م بۆچوونه له ده‌وڵه‌ته فیوداله‌كاندا گروپێكی خێڵه‌كی توانیویه‌تی توندو تیژی به‌رامبه‌ر گروپێكی خێڵه‌كی تر به‌كار بهێنێ به بێ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت رێگری له‌م توندوو تیژییه‌ی بكات، به‌ڵام ئه‌مه مه‌رجدار كراوه به‌وه‌ی كه نابێت ئه‌و توندوتیژییه ده‌رچوون بێت له فه‌رامانڕه‌وایه‌تی میری ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته فیوداله. له ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ئه‌و مافه له گروپه‌كانی ناو سنوری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته ده‌سێنرێته‌وه ده‌سپێردرێت به‌وهێزه سیاسییه‌ی كه مافی ئه‌وه‌ی پێدرواوه ببێت به خاوه‌نی ده‌سه‌ڵات. تاكه هێزێكیش كه بۆی هه‌یه توندوتیژی به‌كار بهێنێ ته‌نها ئه‌م ده‌سه‌ڵاته سیاسییه‌یه. ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌ده‌گه‌یێنێ كه توندوتیژی له گرووپه جیاوازه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگا سه‌نراوه‌ته‌وه‌و خراوه‌ته به‌ر ده‌ستی یه‌ك گرووپی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌ویش حزبی حاكمی ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یه.
ده‌وڵه‌تی مۆدێرن خاوه‌نی داموده‌زگایه‌كه بۆ به‌كارهێنانی توندوو تیژی، به‌ڵام به‌كارهێنانی توندوتیژی له پێناوی چیدا؟ بیگومان له پێناو پاراستنی ئه‌و سیسته‌مه‌دا كه ده‌وڵه‌ت به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگادا ده‌یسه‌پێنێ. واته ئه‌م داموده‌زگایه هه‌ر كاری ئه‌وه نییه كه توندوتیژی ئه‌نجام بدات، به‌ڵكو كاره سه‌ركییه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه كه سیسته‌مه‌كه‌ی خۆی به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و ئه‌و گرووپه كۆمه‌ڵایه‌تییه جیاوازانه‌ی كه له سنوری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دان بسه‌پێنێ. كه‌واته (ده‌وڵه‌ت كاتێك بوونی ده‌بێت كه ئه‌و داموده‌زگایانه بوونیان هه‌بێت كه پسپۆڕن له سه‌پاندنی سیسته‌مدا وه‌ك هیزی پۆلیس و دادگاكان كه ده‌كه‌ونه ده‌روه‌ی ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه. ئه‌م داموده‌زگایانه‌ش به ده‌وڵه‌ت ناو ده‌بڕێن).(هه.س:19)
گرنگه لێره‌دا بزانین مه‌به‌ست له سیسته‌م و سه‌پاندنی سیسته‌م له‌ڕێگه‌ی ئه‌م داموده‌زگایانه‌وه چییه‌و بۆچی ئه‌م داموده‌زگایانه ده‌كه‌ونه ده‌ره‌وه‌ی ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه‌وه كه له سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا هه‌یه؟.
سیسته‌م چه‌مكێكی سه‌ره‌كی ئه‌و رێبازه‌یه كه به دروسته‌خوازی ناسراوه، سیسته‌م به‌و مانایه‌ی كه گێلنه‌ر به‌كاری هیناوه، یه‌كه‌مجار زمانناسی سویسری(دۆ سۆسۆر) له وانه‌كانی خۆیدا له باره‌ی زانستی گشتی زماندا به‌كاری هیناوه و زمانی به‌وه پێناسه‌كردووه كه سیسته‌می ئاماژه‌كانه‌و ئاماژه‌كانیش به‌ر له‌وه‌ی به‌پێی ئه‌وسیسته‌مه به‌كاربهینرێن كه‌سانێك به شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و به بی بوونی بنه‌مایه‌كی لۆجیكی دایانناون و دواتر خه‌ڵكی ناو كۆمه‌ڵگا زمانیییه‌كه ره‌زا‌مه‌ندییان له‌سه‌رداون به‌كاریان هێناون.(بڕوانه:5/34)
سیسته‌م یان كۆمه‌ڵه یاسایه‌ك پێكی ده‌هینن یان كۆمه‌له نه‌ریتێك. جیاوازی نێوان یاساو نه‌ریتیش ئه‌وه‌یه یاسا ده‌بێت هۆكاری هه‌بێت به‌لام نه‌ریت به‌بی هۆكاره. بۆنموونه كوڵانی ئاو هۆكارێكی هه‌یه هۆكاره‌كه‌ش رێژه‌یه‌كی دیاریكراو له‌گه‌رمییه كه سه‌د پله‌یه، گه‌ر ئێمه بپرسین ئاوه‌كه بۆ كولا وه‌ڵامه‌كه ئه‌وه‌یه كه گه‌رمبووه. به‌ڵام نه‌ریت هیچ هۆكارێكی نییه، بۆ نموونه گه ربپرسین بۆچی له زمانی كوردیدا به (درخت) ده‌وترێت دره‌خت و له زمانی عه‌ره‌بیدا ده‌وترێت (شه‌جه‌ره)، بیگومان وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره ئه‌وه ده‌بێت كه ئه‌وه نه‌ریته‌و ده‌بێت په‌یڕه‌و بكریت و كورد له كۆنه‌وه به‌دره‌ختی وتووه دره‌خت و عه‌ره‌بیش پیی وتووه شه‌جه‌ره‌و ئێستاش په‌یڕه‌وی له‌و نه‌ریته ده‌كرێت.
سیسته‌مێكی نه‌ریتی له‌گه‌ل سیسته‌مێكی یاساییدا به‌وه له‌یه‌كتر جیا ده‌كرێنه‌وه كه سیسته‌مه نه‌ریتییه‌كه كۆمه‌ڵه ئه‌بێت و نابێتێك به‌سه‌ر به‌كارهینه‌ره‌كانیدا ده‌سه‌پێنی كه هیچ لۆجیكیك له پشتیانه‌وه نییه، به‌ڵام سیسته‌می یاسایی له كۆمه‌ڵه یاسایه‌ك پێكهاتووه كه هه‌ر یه‌كه‌یان هۆكارێک بۆ بوونی هه‌یه. كاتێك ئه‌و سیسته‌مه به یاسایه‌ك له یاساكانی شتیك قه‌ده‌غه ده‌كات هۆكارێك بۆ قه‌ده‌غه‌كردنه‌كه‌ی هه‌یه، كاتیكیش شتیك رێگه به شتێكیش ده‌دات هۆكاریك بۆ ریپێدانی هه‌یه.
بۆ نموونه كاتیك سیسته‌می ته‌ندروستی به یاسایه‌ك خواردنیك له بازاردا قه‌ده‌غه ده‌كات به هۆی هۆكارێكی پزیشكیییه‌وه قه‌ده‌غه‌ی ده‌كات. به‌ڵام كاتیك له ناو خێڵێكدا هه‌ڵسوكه‌وتیك قه‌ده‌غه ده‌كرێت به هۆكارێك قه‌ده‌غه نه‌كراوه، به‌ڵكوو ته‌نها له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌ریتی ئه‌و كۆمه‌لگایه‌یه قه‌ده‌غه‌كراوه. جاری وا هه‌یه نه‌ریتێك له ناو خێڵیكدا هه‌یه كه زیان به‌و خیڵه ده‌گه‌یێنێ به‌ڵام تاكه‌كانی سه‌ر به سیسته‌می ئه‌و خێڵه ناكریت په‌یڕه‌وی لێنه‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش هۆكه‌ی ته‌نها ئه‌وه‌یه كه نه‌ریته. یاسا ده‌كرێت موناقه‌شه‌بكرێت و ده‌ستكاری بكرێت به‌ڵام نه‌ریت ناكرێت موناقشه بكرێت یان ده‌ستكاری بكرێت. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یێنی سیسته‌می نه‌ریتی سیسته‌میكی نه‌گۆڕه به‌ڵام سیسته‌می یاسایی سیسته‌میكی گۆڕاوه.
كاتێك گێلنر له وه‌سفكردنی ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا ده‌ڵێت ئه‌م ده‌وڵه‌ته كاری پاراستنی سیسته‌مه، ئه‌وه‌ی روون نه‌كردووه‌ته‌وه مه‌به‌ستی له سیسته‌م سیسته‌می نه‌ریته‌كانی ده‌وڵه‌ته كه خۆی له ده‌ستوردا ده‌بینێته‌وه یان مه‌به‌ستی له سیسته‌می یاساكانی حكوومه‌ته؟ بێگومان ده‌وڵه‌ت هه‌ردوو سیسته‌مه‌كه ده‌پارێزیت، به‌ڵام پاراستنی ئه‌م دوو سیسته‌مه جیاوازه. سیسته‌می نه‌ریتی به‌وه ده‌پاریزێت كه به نه‌گۆڕی بیهێڵیته‌وه به‌ڵام سیسته‌می یاساكان به‌وه ده‌پاریزێت كه له‌گه‌ڵ بارودۆخه‌كان و گۆڕانه ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا چاكسازیان تێدا بكات و بیانگۆڕێت.
ئه‌وه‌ی له ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا په‌یوه‌ندی به سیاسه‌تی زمانییه‌وه هه‌یه له راستیدا ده‌كه‌وێته ناو نه‌ریته‌كانی ده‌وڵه‌ته‌وه نه‌ك ناو یاساكانی. واته ده‌كه‌وێته ناو ئه‌و سیسته‌مه‌وه كه سیسته‌می نه‌ریته‌كانه‌و نه‌گۆڕه‌و ده‌بێت ده‌وڵه‌ت به‌وه بیپارێزێت كه به نه‌گوڕی بیهێڵێته‌وه. هه‌ر ده‌وڵه‌تێك كه دروستده‌كرێت كۆمه‌له نه‌ریتێكی جێگیری بۆ داده‌نرێت، كه هیچ هۆكاریكی لۆژیكی له پشته‌ییه‌وه نییه‌و یه‌كێك له‌و نه‌ریتانه ئه‌وه‌یه كه زمانی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت دیاری ده‌كات. گه‌ر زمانی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت به نه‌ریتێكی نه‌گۆڕ دیاری كرا بێت و به‌یاسا گۆڕاوه‌كانی حكومه‌ت دیاری نه‌كرابێت ئه‌وه سیاسه‌تی زمانی له ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا به‌و ئاراسته كارده‌كات كه زمانی ره‌سمی ئه‌و ده‌وڵه‌ته به نه‌گۆڕی بهێڵیته‌وه وببێته رێگر له به‌رده‌م هه‌ر هێزیكدا كه ده‌یه‌ویت ده‌ستكاری ئه‌و نه‌ریته بكرێت كه سیسته‌مه نه‌ریتییه‌كه‌ی ده‌وڵه‌ت سه‌پاندوویه‌تی.
به‌ر له‌وه‌ی ئێمه شه‌تره‌نج فێر ببین شه‌تره‌نج وه‌ك سیسته‌می یارییه‌ك بوونی هه‌بووه. ئه‌م سیسته‌مه‌ش بێگومان له رابردوودا كه‌سێك دایناوه. دانانی یاساكانی ئه‌و سیسته‌مه‌ش به شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی بووه. بۆ نمونه ژماره‌ی خانه‌كانی شه‌تره‌نج یان یاسای جوڵاندنی داشه‌كانی یارییه‌كه ناكرێت بنه‌مایه‌كی لۆجیكییان هه‌بێت، به‌ڵكوو ئه‌و كه‌سه‌ی كه دایناوه به ئاره‌زووی خۆی دایناوه‌و له دانانیدا پرسی به‌كه‌س نه‌كردووه، ئه‌وانه‌ش كه ئاره‌زووی ئه‌و یارییه‌یان هه‌یه‌و فێری ده‌بن ناپرسن بۆچی خانه‌كانی یاری شه‌تره‌نج له‌وه زیاتر یان له‌وه كه‌متر نین؟ چوونكه ئه‌مه ده‌كه‌وێته ناوسیسته‌مه نه‌ریتییه‌كه‌ی شه‌تره‌نجه‌وه. به‌ڵام ئێمه ده‌توانین له یاری شه‌تره‌نجدا ده‌ستكاری شتانێكی تر بكه‌ین كه له‌ده‌روه‌ی دستوره نه‌ریتییه‌كه‌ی یارییه‌كه‌ن. بۆ نموونه ئێمه ده‌توانین داشه‌كانی شه‌تره‌نجه‌كه له‌و ماده‌یه دروست بكه‌ین كه خۆمان به گونجاوی ده‌زانین، ده‌توانین شێوه داشه‌كان له رووی هونه‌رییه‌وه بگۆڕین فیل یاقه‌ڵا به‌و شێوه‌یه دروستبكه‌ین كه خۆمان ده‌مانه‌وێت. به‌ڵام ناتوانی ئه‌و نه‌ریته بگۆڕین كه دستووره‌كه بۆ فیله‌كه یان ئه‌سپه‌كه‌ی داناوه. ئه‌وانه ئاره‌زوومه‌ندی ئه‌م یارییه‌ن ته‌نها له‌كاتی فێربووندا بۆیان هه‌یه یاساكان فێرببن و له یارییه‌كه‌دا به‌كارییان بهێنن بۆیان نییه یاسای نوێ دانێن بۆ یاریییه‌كه یان یاسایه‌ك له یاساكانی بگۆڕن. ئه‌وان ته‌نها یاسابه‌كارهێنی یارییه‌كه‌ن و یاسادانه‌ری یارییه‌كه نین.
له ڕیگه‌ی ئه‌م نموونه‌یه‌وه ده‌توانین له مه‌به‌ستی گێلنر تێبگه‌ین كه ده‌ڵێت ده‌وڵه‌ت ئه‌و دامووده‌زگایه‌یه كه ده‌كه‌وێته ده‌ره‌وی ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و خه‌ڵكه‌ی كه له سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا ده‌ژین و ئه‌ركیشیان ئه‌وه‌یه كه سیسته‌می ئه‌و ده‌وڵه‌ته به‌سه‌ر كه‌سانی ناو كۆمه‌ڵگادا بسه‌پێنن له هه‌مان كاتدا پارێزگاریش له‌سیسته‌مه‌كه بكه‌ن له رێگه‌ی توندوتیژێیه‌كی ره‌واوه.
ده‌كرێت بپرسین ئه‌و سیسته‌مه كامه‌یه كه ئه‌و داموده‌زگایانه‌ی كه پێیان ده‌وترێت ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ر خه‌ڵكی ناو سنووری ئه‌و ده‌وڵه‌ته ده‌یسه‌پێنن و له رێگه‌ی توندوتیژیشه‌وه ده‌یپارێزن له‌هه‌ر تاكێك یان گروپێكی كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه كه ده‌یه‌وێت سیسته‌مه‌كه بگۆڕێت یان ده‌یه‌وێت یاسایه‌ك له یاساكانی بگۆڕێت یان ده‌یه‌وێت هه‌ر په‌یڕه‌وی لێنه‌كات؟ له راستیدا سیسته‌م له ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ئه‌و ده‌ستووره‌یه كه له‌گه‌ڵ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تدا ده‌بێت به ده‌ستووری ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌و تێیدا سنووری سیاسی و شوناسی نه‌ته‌وه‌ی ئاینی و زمانی و كولتوری ئه‌و ده‌وڵه‌ته دیاریده‌كرێت و هه‌وڵی سه‌پاندنی ده‌درێت له سه‌رانسه‌ری ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا، بۆ سه‌پاندنیشی رێگه‌ده‌درێت توندوتیژی به‌رابه‌ر هه‌رگروپێكی كۆمه‌ڵایه‌تی یان هه‌ر تاكێكی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌كار بهێنرێت كه دژی ئه‌م سه‌پاندنه‌یه.
گه‌ر ته‌ماشای نه‌خشه‌ی سیاسی جیهان بكه‌ین ئه‌مه باشتر ده‌رده‌كه‌وێت. له راستیدا كه‌س ناتوانێت وه‌ڵامێكی لۆژیكی ئه‌و پرسیاره بداته‌وه كه بۆچی سنووری سیاسی ده‌ڵه‌تێكی وه‌ك كوێت ئه‌وه‌نده كه‌مه‌و سنووری سیاسی دهوڵهتێكی وه‌ك ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كان ئه‌وه‌نده زۆره؟ لۆجیكترین وه‌ڵام بۆ ئه‌م پرسیاره ئه‌وه‌یه كه وا دانراوه‌و زلهێزكانی جیهان وا له‌سه‌ری رێككه‌وتوون؟ گه‌ر بپرسین بۆچی له ده‌ستووری ئێراندا ده‌ستوور دراوه به‌وه‌ی كه مه‌زهه‌بی شیعه مه‌زهه‌بی ره‌سمی وه‌ڵات بێت له‌كاتیكدا مه‌زهه‌بی شیعه مه‌زهه‌بی كه‌مینه‌یه‌كه؟ وه‌ڵامی ئه‌م پرسه هه‌روه‌ك وه‌ڵامی پرسیاره‌كه‌ی تره؟ به هه‌مان شێوه گه‌ر بپرسین بۆچی له‌كاتی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی فه‌ره‌نسادا له دوای شۆڕشی فه‌رنسی زمانی فه‌ره‌نسی كرا به‌زمانی ئه‌و ده‌وڵه‌ته، له كاتێكدا له‌و سه‌رده‌مه‌دا ته‌نها له‌سه‌دا نۆزده‌ی خه‌ڵكی ناوسنوری ئه‌و ده‌وڵه‌ته به‌و زمانه ده‌دوان؟ ئه‌م پرسیاره‌ش وه‌ك پرسیاره‌كانی پێشوو هه‌مان وه‌ڵامی هه‌یه. گه‌ر بپرسین بۆچی ژماره‌یه‌كی چه‌ند هه‌زار كه‌سی بوونه‌ته خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی خۆیان و كورد كه ژماره‌یان چل ملیۆنه تا ئێستا نه‌بوونه‌ته خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی خۆیان؟ ئه‌وه سیاسه‌تمه‌دارێكی وه‌ك كیسنجر وه‌ڵامده‌داته‌وه‌و ده‌ڵێت: زلهێزه‌كانی جیهان كه ئه‌و كات چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌كان له‌ده‌ستیان بوو بیریان چوو كورد بكه‌ن به ده‌وڵه‌ت.ئه‌م وه‌ڵامه‌ش به هه‌مان شێوه ده‌چێته ریزی وه‌ڵامه‌كانی پێشووه‌وه.
ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌یێنێ كه جوگرافیای سیاسی ده‌وڵه‌ته مۆدێرنه‌كان و شوناسه زمانی و ئاینی و ئێتنیكییه‌كانیان له ناو ده‌ستوورێكی نه‌گۆڕدا بڕیار له سه‌ر دیاریكردنیان دراوه‌و ئه‌و بڕیارانه بوونه‌ته نه‌ریتی ئه‌و ده‌ستووره‌و نه ده‌بێت پرسیار له باره‌یانه‌وه بكرێت نه‌ده‌بێت كه‌س بیر له گۆڕانیان بكاته‌وه. ئه‌م نه‌ریتانه له‌لایه‌ن گرووپه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه به بێ پرسیاركردن و بیركردنه‌وه ده‌بێت په‌یره‌وییان لێبكرێت. ئه‌مانه نه‌ریتی ده‌وڵه‌تی مۆدیرنن و یاسا نین تا بیر له گۆڕانیان بكڕێته‌وه.دیاری كردنی زمانی فه‌رمی ده‌وڵه‌تی مۆدیرنیش ده‌كه‌وێته ناو نه‌ریته نه‌گۆڕه‌كانی سیسته‌می ده‌وڵه‌ته‌وه نه‌ك یاسا گۆڕدراوه‌كانی. سیاسه‌تی زمانیش له ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا سه‌پاندن و پاراستنی ئه‌و نه‌ریته زمانییه‌یه كه ده‌وڵه‌ت بڕیاری داوه وه‌ك نه‌ریتێكی خۆی له سه‌رانسه‌ری جوگرافیا سیاسییه‌كه‌ی خۆیدا وه‌ك تاكه نه‌ریتێك بیسه‌پێنی.
کاک عرفان و کاک جه‌عفه‌ر له ئامه‌د
1/1-1) ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ناسیۆنالیزم
ئێمه تا له په‌یوه‌ندی ده‌وڵه‌تی مۆدێرن و ناسیۆنالیزم تێنه‌گه‌ین له‌و سیاسه‌ته زمانییه تێناگه‌ین كه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن په‌ێڕه‌وی ده‌كات. بۆیه به‌ر له‌وه‌ی باس له‌سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تی مۆدیرن بكه‌ین ده‌بێت باس له په‌یوه‌ندی ناسیونالیزم به ده‌وله‌تی مۆدیرنه‌وه بكه‌ین. بۆ پێناسه‌كردنی ناسیۆنالیزم ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ دوو ژێده‌ری ئه‌كادیمی گرنگ كه له بواری سۆسیۆپۆله‌تیكدا به دووژێده‌ری لێكۆڵینه‌وه ئه‌كادیمییه‌كانی بواری ناسیونالیزم ناسراون.
ناسیونالیزم به‌پێی دیاریكردنه‌كه‌ی گێلنر ( بنه‌مایه‌كه سیاسییه بڕوای وایه كه یه‌كه‌ی سیاسی (ده‌وڵه‌ت)و یه‌كه‌ی نه‌ته‌وه‌یی(نه‌ته‌وه) پێویسته پڕبه پێستی یه‌ك بن)(2/15) بزوتنه‌وه‌ه ناسیونالیستیه‌كه‌ش هێزێكه كار بۆ جێبه‌جێكردنی ئه‌م بنه‌مایه ده‌كات له ڕێگه‌ی سیاسه‌تێكی زمانی و كولتوری و په‌روه‌رده‌یی تایبه‌ته‌وه، ئه‌و سیاسه‌ته‌ش ئه‌وه‌یه كه جیاوازییه زمانی و كو‌لتورییه‌كانی نێوان كۆمه‌ڵگا زمانی و ئێتنیكییه‌كانی ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته نه‌هێڵێ له رێگه‌ی سه‌پاندنی ئه‌و زمان وكو‌لتوره‌وه كه ده‌وڵه‌ته‌كه به ره‌سمی له ده‌ستووری خۆیدا ناساندوویه‌تی بڕیاری له‌سه‌ر سه‌پاندنی داوه.
بۆ نموونه له دوای روخانی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی له توركیادا و بردنه‌وه‌ی هێزێكی سیاسی وه‌ك ئیتحادوته‌رقی و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی مۆدێرن و بڕیاردانی ئه‌م هێزه له‌سه‌ر سه‌پاندنی زمان و كولتوری توركی به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و كۆمه‌ڵگا زمان و كو‌لتوره جیاوازانه‌ی كه ده‌كه‌ونه ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته، ناسیونالیزمی توركی له ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا وه‌ك هێزێكی مه‌ده‌نی كه له ده‌سته‌بژێره خوینده‌واره‌كه‌ی ئه‌وكاته پێكهاتووه، له ڕێگه‌ی سیسته‌مێكی په‌روه‌رده‌ییه‌وه و به‌هۆی داموده‌زگا مۆدێرنه‌كانی په‌روه‌رده‌و فێركردنه‌وه، ده‌ستده‌كات به‌سه‌پاندنی زمان و كولتوری توركی به‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و گروپه كۆمه‌ڵایه‌تییه زمان و كو‌لتوره جیاوازانه‌ی كه ده‌كه‌ونه ناو سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تی توركیاوه.
ناسیونالیزم به په‌ێڕه‌ویكردن له‌م سیاسه‌ته زمانی و په‌روه‌رده‌ییه هه‌وڵده‌دات یه‌كه‌ی كولتوری و زمانی له‌گه‌ل سنووری سیاسیدا بكاته‌وه به‌یه‌ك. ناسیۆنالیزم بۆ ره‌وایه‌تی دان به كاره‌كه‌ی بانگهێشتی ئه‌وه ده‌كات به‌م كاره‌ی نه‌ته‌وه دروستده‌كات و ده‌وڵه‌ته‌كه له دهوڵهتێكی مۆدێرنه‌وه كه ده‌سه‌ڵاتیكی سیاسی تاكانه‌و مه‌ركه‌زی هه‌یه ده‌كات به‌ده‌وڵه‌تێكی نه‌ته‌وه‌یی كه له‌یه‌ك كاتدا خاوه‌نی ده‌سه‌ڵاتیكی سیاسی تاكانه‌و ناوه‌ندییه له‌گه‌ڵ زمان و كو‌لتورێكی تاكانه‌و ناوه‌ندیدا.ئه‌مه‌ش تاكه رێگایه‌كه بۆ ئه‌وه‌ی كه شوناسی نه‌ته‌وه‌و شوناسی ده‌وڵه‌ت ببنه‌وه به‌یه‌ك بۆ هه‌میشه له‌گه‌ل یه‌كدا وه‌ك یه‌ك شوناس بمێننه‌وه كه شوناسی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌كه‌یه.
نه‌ته‌وه له‌ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا بوونی نییه‌و ده‌بێت ده‌وڵه‌ت له‌ڕێگه‌ی سه‌پاندنی یه‌كزمان و یه‌ك كو‌لتوره‌وه له ناو ده‌وڵه‌تدا دروستی بكات، به‌بێ ره‌چاو كردنی ئه‌وه‌ی كه كۆمه‌ڵگا زمان و كو‌لتور جیاوازه‌كانی ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته به‌م سه‌پاندنه رازین یان نا. ده‌وڵه‌ت خاوه‌نی توندو تیژییه‌كی ره‌وایه‌و هه‌ر گروپێكی كۆمه‌ڵایه‌تی دژی سه‌پاندنی ئه‌و زمان و كو‌لتوره تاكانه‌یه ببێته‌وه كه ناسیونالیزم له‌سه‌رانسه‌ری ده‌وڵه‌تدا له رێگه‌ی داموده‌زگا په‌روه‌رده‌ییه‌كانه‌وه ده‌یسه‌پێنێ ئه‌وه دژی سیسته‌می ده‌وڵه‌ته‌و ده‌وڵه‌ت بۆی هه‌یه توندوتیژی دژی به‌كاربهێنی و سیسته‌مه‌كه‌ی خۆی بپارێزێت. بۆیه قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌ركۆمه‌ڵگایه‌ك له زمان و كولتورهكهی خۆی بۆ ده‌وڵه‌ت كارێكی ره‌وایه‌و به به‌شێك له پارێزگاریكردن له سیسته‌می ده‌وڵه‌ت ده‌زانرێت.
ئه‌مه‌ی سه‌ره‌وه ئه‌وه ده‌گه‌یێنێ كه ده‌بێت له ناو هه‌رده‌وڵه‌تیكدا ته‌نها یه‌ك نه‌ته‌وه بوونی هه‌بێت ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ش نه‌ته‌وه‌یه‌ك نییه كه به‌ر له‌دروستبونی ئه‌و ده‌وڵه‌ته مۆدێرنه بوونی هه‌بێت، به‌ڵكوو ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه نه‌ته‌وه‌یه‌كه ئه‌و ده‌سه‌ڵاته سیاسییه بڕیاری له‌سه‌ربوونی دروستكردنی داوه كه بووه‌ته خاوه‌نی ده‌وڵه‌ته‌كه. ئه‌م سیسته‌مه یه‌كیه‌تی نه‌ته‌وه په‌یوه‌ست ده‌كات به یه‌كیه‌تی ده‌وڵه‌ته‌وه‌و هه‌ر هێزێك دژی یه‌كیبونی نه‌ته‌وه دروستكراوه‌كه بوه‌ستێته‌وه ئه‌وه دژی یه‌كیبوونی ده‌وڵه‌ته‌كه وه‌ستاوه‌و هه‌ر هێزێكیش دژی یه‌كبوونی ده‌وڵه‌ته‌كه بوه‌ستێت ئه‌وه دژی یه‌كبوونی نه‌ته‌وه‌كه وه‌ستاوه. ئه‌م به‌یه‌ككردنه‌ی نه‌ته‌وه‌و ده‌وڵه‌ت ره‌وایه‌تی ده‌دات به‌ده‌وڵه‌ت بۆ نه‌هێشتنی فره‌زمانی و فره‌كو‌لتوریی له سنووره سیاسییه‌كه‌ی خۆیدا هه‌موو رێگایه‌ك بگڕێته‌به‌ر.
ئه‌م جۆره له‌ده‌وڵه‌ت كه به درێژایی دووسه‌دساڵه دامه‌زراوه‌و سیسته‌مه‌كه‌ی بووه‌ته هۆی سه‌رهه‌ڵدانی توندوتیژی به‌رده‌وام و هۆی ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی كه له‌م جۆره له ده‌وڵه‌تدا نه‌ته‌وه‌و ده‌وڵه‌ت كراوه‌نه‌ته‌وه به‌یه‌ك و به هۆی ئه‌مه‌شه‌وه كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی كراوه به زه‌مینه‌ی ململانێی سیاسی و سه‌رهه‌ڵدانی توندوو تیژی.
به‌هۆی ئه‌م سیسته‌مه‌وه زمان و كولتورو ئاین كه پێوه‌‌ندییان به كۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نییه‌وه هه‌یه كراون به زه‌مینه‌یه‌ك بۆ ململانێی سیاسی و ئه‌مه‌ش وایكردووه كه ره‌وابێت بۆ ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی كه ئاین و كولتورو زمان له‌گرووپێك قه‌ده‌غه بكات و له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ده‌یه‌وێت به زمانی خۆی بدوێت یان له په‌روه‌رده‌كردنی منداڵه‌كانیدا په‌یڕه‌وی له ئاین و كولتورهكهی خۆی بكات كۆمه‌ڵكوژی بكات و له ناوی به‌رێت. كاتێك میلله‌تێك له سه‌ر زمانه‌كه‌ی یان كولتورهكهی له ناو ده‌برێت و توندوتیژی دژی به‌كار ده‌هێنریت، له‌وه‌وه‌یه كه ئه‌و میلله‌ته قبووڵی ئه‌وه ناكات له ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌دا یه‌كه‌ی كولتوری له‌گه‌ل یه‌كه‌ی سیاسیدا بكرێنه‌وه به‌یه‌ك.
مه‌رج نییه دژایه‌تی كردنی جێبه‌جێكردنی بنه‌مای ناسیونالیزم له‌لایه‌ن میلله‌تێكه‌وه دژایه‌تی كردنی ده‌وڵه‌ت بێت و هه‌وڵدان بێت بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌و دروستكردنی ده‌وڵه‌تیكی جیابووه‌وه له‌و ده‌وڵه‌ته. به‌ڵام دژایه‌تیكردنی جێبه‌جێكردنی ئه‌و بنه‌مایه له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی مۆدێرن و ده‌سه‌ڵاته سیاسییهكهیهوه ته‌نها یه‌ك ته‌فسیری بۆ ده‌كرێت ئه‌ویش ئه‌وه‌یه: كه ئه‌مه هه‌وڵێكه بۆ دژی دابه‌شكردنی ده‌وڵه‌ته‌كه بۆ دوو ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه له ناو ئه‌م ده‌وڵه‌ته مۆدێرنانه‌دا هه‌موو دابه‌شبوونێكی یه‌كه‌ی كولتوری و زمانی بۆ چه‌ند یه‌كه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ له‌هه‌مان كاتدا به‌دابه‌شبوونی یه‌كه سیاسییه‌كه بۆ چه‌ند ده‌وڵه‌تیكی سه‌ربه‌خۆ ده‌زانرێت.
لێره‌دا ئه‌و هێزه سیاسیانه‌ی كه دژی بنه‌مای یه‌كزمانی و یه‌ككو‌لتوری و یه‌ك ئاینین و ئامانجیان ئه‌وه نییه كه ده‌وڵه‌ته‌كه دابه‌ش بكه‌ن بۆ چه‌ند ده‌وڵه‌تێك، مامه‌ڵه‌ی هه‌مان ئه‌و هیزه سیاسیانه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت كه به ناوی دژایه‌تی كردنی ئه‌و بنه‌مایه‌وه ئامانجیان دابه‌شكردن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ته بۆ دوو ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ. له راستیدا بوونی چه‌ند یه‌كه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆی كولتوری و زمانی له ناو سنووری یه‌ك ده‌وڵه‌تدا مومكینه‌و ده‌كرێت له ناو یه‌ك ده‌وڵه‌تدا چه‌ند نه‌ته‌وه‌یه‌كی زمان و كو‌لتور جیاواز هه‌بن و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ش به هۆی بوونی ئه‌و چه‌ند یه‌كه كو‌لتوریی و زمانییه سه‌ربه‌خۆیه‌وه دابه‌ش نه‌بێت بۆ چه‌ند ده‌وڵه‌تیكی سه‌ربه‌خۆ، له‌وانه‌یه ده‌وڵه‌تی سویسری نموونه‌یه‌كی باش بێت بۆ سه‌لماندنی ئه‌م راستییه.
1/3)ده‌وڵه‌تی مۆدێرن و سیاسه‌تی زمانی و په‌روه‌رده‌یی
ده‌وڵه‌تی مۆدێرن به هۆی ئه‌وه‌وه كه په‌ێڕه‌وی له‌و سیسته‌مه ده‌كات كه ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه ده‌كاته‌وه به‌یه‌ك ناتوانێت دهوڵهتێكی ته‌واو دیموكرات بێت. ئه‌م ده‌وڵه‌ته له باڵاترین به‌رجه‌سته‌بوونی خۆیدا ته‌نها به‌رابه‌ر ئه‌و پارته سیاسییانه په‌ێڕه‌وی له دیموكراسیه‌ت ده‌كات كه دستووری ره‌سمی ده‌وڵه‌تیان وه‌ك دستوورێكی ره‌هاو هه‌میشه‌یی قبوڵه. بۆ نموونه له دهوڵهتێكی وه‌ك فه‌ره‌نسادا كه له ده‌ستووردا زمانه‌كه‌ی و ئاینه‌كه‌ی و سنووره سیاسییه‌كه‌ی به شێوه‌یه‌كی هه‌میشه‌یی دیاریكراوه، ته‌نها به‌رامبه‌ر ئه‌و گرووپه سیاسیانه په‌ێڕه‌وی له دیمكراسیه‌ت ده‌كات كه ئه‌و نه‌ریته ده‌ستوریانه‌یان وه‌ك كۆمه‌ڵه نه‌ریتێکی هه‌میشه‌یی و نه‌گۆڕ قبووڵه. له دهوڵهتێكی وه‌ك توركیادا ته‌نها ئه‌و گروپه سیاسیانه ده‌توانن بچنه ناو گه‌مه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه كه نه‌ریته بنچنه‌ییه‌كانی ناو ده‌ستووری ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یان قبولكردووه‌و له چوارچێوه‌ی ئه‌و ده‌ستوره‌دا كاری سیاسی ده‌كه‌ن. هه‌ر گرووپێكی سیاسی له ناو فه‌رنسادا یان له ناو هه‌ر دهوڵهتێكی تردا سه‌رهه‌ڵبدات و داوای ئه‌وه بكات كه‌سنووری سیاسی ده‌وڵه‌ته‌كه یان شوناسه سیاسییه‌كه‌ی یان شوناسه زمانییه‌كه یان شوناسه ئاینی بگۆڕێت، ده‌وڵه‌ت به هه‌موو شێوه‌یه‌ك دژی راده‌وه‌ستێت و هه‌موو رێگایه‌ك ده‌گرێته به‌ر له پێناو ئه‌وه‌دا نه‌یێته ناو گه‌مه‌ی هه‌ڵبژاردن و پرۆسه‌ی سیاسییهكهیهوه.
له ناو ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ئه‌وه‌ی شیاوه بخرێته ناو گه‌مه دیموكراسییه‌كه‌وه ده‌ستوور نییه به‌ڵكو یاساكانی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ته. گه‌ر له ده‌ستوریشدا گۆڕان رووبدات ئه‌و گۆڕانه نابێت پایه‌كانی ده‌ستوور بگرێته‌وه، بۆ نموونه نابێت ده‌ست له بڕیاره بدرێت كه له‌سه‌ر زمانی فه‌رمی ده‌وڵه‌ته‌كه دراوه، یان نابێت ده‌ست له‌و بڕیاره بدرێت كه له‌سه‌ر سیسته‌می سیاسی ده‌وڵه‌ته‌كه دراوه. بۆ نموونه له توركیادا له ده‌ستووردا وا بڕیار دراوه كه توركیا ده‌وڵه‌تیكی عه‌لمانییه. كاتێك پارتییه‌كی ئیسلامی له‌گه‌مه دیموكراسییه‌كه‌دا ده‌باته‌وه بۆی نییه توركیا له دهوڵهتێكی عه‌لمانییه‌وه بكات به دهوڵهتێكی ئیسلامی. له توركیادا پارتییه‌كی كوردی گه‌ر له گه‌مه سیاسییه‌كه‌شدا بباته‌وه بۆی نییه زمانی ره‌سمی ئه‌و ده‌وڵه‌ته كه توركییه بگۆڕێت بۆ زمانی كوردی. ئه‌م بڕیارانه‌ی ناو ده‌ستوور بڕیاری هه‌میشه‌یین و له‌گه‌ل دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی توركیدا دامه‌زراون و هه‌تا ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ش بمێنه ئه‌وانیش ده‌مینن. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یێنێ كه دێموكراسیه‌ت له ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا ته‌نها بۆ ئه‌و گرووپه سیاسیانه‌یه كه بنه‌ماكانی ده‌ستووری ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یان وه‌ك كۆمه‌ڵه نه‌ریتێكی هه‌میشه‌یی قبوڵكردووه. ئه‌مه‌ش بۆ خۆی ئه‌وه ئاشكرا ده‌كات كه دێمۆكراسیه‌ت له ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا ته‌نها دیموكراسیه‌تیكی سیاسییه‌و ته‌نها ئاڵوگۆر له نێوان پارتییه سیاسیه‌كاندا روو ده‌دات و له نێوان كولتورو زمانه جیاوازه‌كاندا روو نادات.
بۆ نموونه ناكرێت له هیچ ده‌وڵه‌تیكی مۆدێرن ئه‌وه چاوه‌ڕی بكرێت كه گروپێكی زمانی و كولتوری رێگه‌ی پێ بدرێت زمان و كولتورهكهی خۆی بخاته شوێنی ئه‌و زمانو كو‌لتوره‌ی كه له ده‌ستووردا وه‌ك زمان و كولتوری فه‌رمی ئه‌و ده‌وڵه‌ته ناسراوه. بۆ نموونه ناكرێت چاوه‌رێی ئه‌وه بكرێت گه‌ر له گه‌مه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی بریتانیادا پارتییه‌ك كه له‌ناو سوكتله‌ندییه‌كاندا یان وێڵزییه‌كاندا سه‌ری هه‌ڵداوه گه‌مه‌كه به‌رێته‌وه، بۆی هه‌بێت زمانی ئه‌و ناوچه‌یه‌و كو‌لتوره ناوچه‌ییه‌كه‌ی بخاته شوێنی زمانی ئینگلیزی و كولتورهكهی كه له بنچینه‌دا زمان و كولتوری ناوچه‌یه‌كه له ناوچه‌كانی بریتانیا. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یێنێ كه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ته‌نها له سیاسه‌تدا په‌یڕه‌وی له دیموكراسیه‌ت ده‌كات و له كولتورو زماندا په‌یڕه‌وی له تۆتالیتاریه‌ت ده‌كات.
له‌مه‌شه‌وه ده‌گه‌ینه ئه‌و ده‌ر ئه‌نجامه‌ی كه سیاسه‌تی زمانی و په‌روه‌رده‌یی له ده‌وڵه‌تی مۆدێرندا سیاسه‌تیكی تۆتالیتاره‌وه په‌یڕه‌وی له بنه‌مای شوناس و سه‌پاندنی یه‌كزمانی و یه‌كکولتوری ده‌كات له سه‌رانسه‌ری سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا و رێگره له‌به‌رده‌م هه‌ر زمان و كو‌لتورێكدا كه ده‌یه‌وێت په‌ره‌بسینێ و ببێت به زمانی كو‌لتوره مۆدیرنه‌كه‌و داموده‌زگا ره‌سمییه‌كانی ناو ئه‌و ده‌وڵه‌ته. ئه‌مه‌ش هۆیه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی كه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه دامه‌زراوه كه نه‌ته‌وه ده‌وڵه‌ت ده‌كاته‌وه به‌یه‌ك و داوا ده‌كات له سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا یه‌ك زمان و یه‌ك كولتورو یه‌ك په‌روه‌رده هه‌بێت تا نه‌ته‌وه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تدا ببێته‌وه به‌یه‌ك.
ئه‌مه‌ی سه‌ره‌وه ده‌مانگه‌یێنێ به‌وه‌ی كه ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی په‌یڕه‌وی له‌و بنه‌ما سیاسییه‌ی ناسیونالیزم ده‌كات كه ده‌ڵێت ده‌بێت یه‌كه‌ی كولتوری پڕ به پێستی یه‌كه‌ی سیاسی بێت و له ناو یه‌ك ده‌وڵه‌تدا یه‌ك نه‌ته‌وه‌و یه‌ك زمان و یه‌ك كولتوری ره‌سمی هه‌بێت. سیاسه‌ته زمانییه‌كه‌شی په‌یڕه‌وی كردنه‌و له بنه‌مای تاكزمانی و رێگه گرتنه له‌وه له ناو سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا فره زمانی بێته ئاراوه.
2/1) بزووتنه‌وه كوردییه‌كان و ده‌وڵه‌تی مۆدێرن
به‌ر له‌وه‌ی باس له سیاسه‌تی زمانی له‌لای بزووتنه‌وه كوردییه‌كان بكرێ ده‌بێت بزووتنه‌وه كوردییه‌كان له بزووتنه‌وه ناكوردییه‌كان جیا بكڕێنه‌وه، چونكه سیاسه‌تی زمانی له ناو ئه‌م بزووتنه‌وانه‌دا په‌یوه‌سته به‌و بنه‌مایه‌وه كه ئه‌و بزووتنه‌وانه ده‌كات به بزووتنه‌وه‌ی كوردی. بۆیه له‌سه‌ره‌تاوه ده‌بێت بپرسین: مه‌به‌ستمان له بزووتنه‌وه كوردییه‌كان چییه ؟ كام له‌و بزووتنه‌وه مۆدێرنانه‌ی كه له ناو كۆمه‌ڵگای كوردیدا له‌سه‌رده‌مه مۆدێرنه‌كه‌دا سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن ده‌توانین به بزووتنه‌وه‌ی كوردی ناویان به‌رین و كامانه‌یان ناتوانین به بزووتنه‌وه‌ی كوردی ناویان به‌رین؟ ئه‌و بنه‌مایه كامه‌یه كه بزوتنه‌وه‌یه‌كی مۆدێرن پێی ده‌بێت به بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی؟
مه‌به‌ستمان له بزوتنه‌وه كوردییه مۆدێرنه‌كان ته‌نها ئه‌و بزووتنه‌وه سیاسییانه نین كه له فۆرمی پارتییه‌كی سیاسیدا به‌رجه‌سته‌بوون، به‌ڵكوو مه‌به‌ستمان له‌و بزووتنه‌وه رۆشنبیری و ئاینی و كۆمه‌ڵایه‌تییا‌نه‌ی ناو كۆمه‌ڵگا كوردییه مۆدیرنه‌كه‌شه كه له كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌و سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن. هه‌موو ئه‌و بزووتنه‌وانه‌ی كه له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا سه‌رهه‌لده‌ده‌ن بزووتنه‌وه‌ی مۆدێرنن، به‌ڵام مه‌رج نییه هه‌موو ئه‌و بزووتنه‌وانه بزووتنه‌وه‌ی كوردی بن.
بنه‌مای مۆدێرن بوونی بزووتنه‌وه‌یه‌ك جیاوازه له بنه‌مای كوردبوونی ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه. بنه‌مای مۆدێرنبوونی بزووتنه‌وه‌یه‌ك ئه‌وه‌یه كه بانگهێشت بۆ گۆڕینی كۆمه‌ڵگای كوردی بكات له كۆمه‌ڵگایه‌كی پریمۆدێرنه‌وه بۆ كۆمه‌لگایه‌كی مۆدێرن، له كۆمه‌ڵگایه‌كی كشتوكاڵییه‌وه بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی پیشه‌سازی، له خوێندن و په‌روه‌رده‌یه‌كی ئاینی ناو مزگه‌وته‌كانه‌وه بۆ خوێندن و په‌روه‌رده‌یه‌كی عه‌لمانی ناو زانكۆكان. به‌ڵام بنه‌مای كوردبوونی بزووتنه‌وه‌یه‌ك ئه‌وه‌یه كه بانگهێشت بكات بۆ دیموكراسیه‌ت و ئازادی له بوارێكدا كه له ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا قه‌ده‌غه‌كراوه. ئه‌و ئازادییه‌ش ئازادی زمانی و كو‌لتورییه.
گه‌ر ناسیونالیزم وه‌ك گێلنرده‌ڵێت پره‌نسیپێكی سیاسی بێت و داوای ئه‌وه بكات یه‌كه‌ی سیاسی كه ده‌وڵه‌ته له‌گه‌ڵ یه‌كه‌ی زمانیی و كو‌لتوره كه نه‌ته‌وه‌یه بكرێنه‌وه به‌یه‌ك و له ناو جوگرافیای سیاسی ده‌وڵه‌تدا یه‌كزمان و یه‌ك كو‌لتور رێگه‌ی پێ بدرێت و بسه‌پێنرێ، ئه‌وه پره‌نسیپی كوردبوون داوا له هه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی ده‌كات كه له ناو سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا یه‌كه‌ی سیاسی كه ده‌وڵه‌ته له‌گه‌ڵ یه‌كه‌ی زمانی و كولتوری كه نه‌ته‌وه‌یه له یه‌كتر جیا بكرێنه‌وه و هه‌رمیلله‌تێكی ناو سنووری سیاسی ئه‌و ده‌وڵه‌ته ئازادبێت له‌وه‌ی كه چ زمانێك به‌كار بهێنی و په‌یڕه‌وی له چ كو‌لتورێك بكات. واته گه‌ر ده‌وڵه‌تی مۆدێرن له رێگه‌ی پره‌نسیپی سیاسی ناسیونالیزمه‌وه داوای ئه‌وه بكات له سنووری سیاسی ده‌وڵه‌تدا یه‌ك زمان و یه‌ك په‌ره‌وه‌ده‌و یه‌ك كو‌لتور هه‌بێت. ئه‌وه پره‌نسیپی كوردبوون داوای ئه‌وه ده‌كات له ناو ئه‌و سنووره سیاسییه‌دا په‌یڕه‌وی له فره‌زمانی و فره‌كو‌لتوری بكرێت.
پره‌نسیپی كوردبوون له سیاسه‌تی زمانیدا دژی ئه‌و سیاسه‌ته زمانییه‌یه كه ناسیونالیزم وه‌ك پره‌نسیپێكی سیاسی له‌ناو ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا په‌یڕه‌وی لێده‌كات. ئه‌م لێكدژییه‌ی نێوان كوردبوون و ناسیونالیزم، بزووتنه‌وه مۆدیرنه‌كانی ناو كۆمه‌ڵگای كوردی ده‌خاته به‌رده‌م دوو رێیانێك و ئه‌ویش ئه‌وه‌یه یان ده‌بێت وه‌ك بزووتنه‌وه مۆدێرنه‌كانی میلله‌تانی تر به تورك و فارس و عه‌ره‌بیشه‌وه په‌یڕه‌وی له‌و پڕه‌نسیپه سیاسییه بكه‌ن كه ناسیونالیزم داوای ده‌كات و به‌مه ببن به بزووتنه‌وه‌یه‌كی ناسیونالیستی. یان ئه‌وه‌یه په‌یره‌وی له بنه‌مای كوردبوون بكه‌ن و ببن به بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی.
هه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌كی مۆدێرنی ناو كۆمه‌ڵگای كوردی وه‌ك بزووتنه‌وه فارسی و توركی و عه‌ره‌بییه‌كان په‌یڕه‌وی له پرنسیپه‌كه‌ی ناسیونالیزم كردو بوو به بزوتنه‌وه‌یه‌كی ناسیونالیستی ئه‌وه ناتوانێت له‌هه‌مان كاتدا بووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی بێت. به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه هه‌ربزووتنه‌وه‌یه‌ك له‌و بزووتنه‌وانه په‌یڕه‌وی له‌و پره‌نسیپه نه‌كردوو به پره‌نسیپی كوردبوون رووبه‌ڕووی جێبه‌جێكردنی ئه‌و پره‌نسیپه بوویه‌وه كه ناسیونالیزم جێ به‌جێی ده‌كات ئه‌وه بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردییه و به‌وه‌ش كه بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردییه ناتوانێت وه‌ك بزووتنه‌وه ناسیونالیسته‌كانی ناوچه‌كه بزوتنه‌وه‌یه‌كی ناسیونالیستی بێت.
ئه‌م كێشه‌یه رووبه‌رووی ئه‌و بزووتنه‌وه مۆدێرنانه نابێته‌وه كه له كۆمه‌ڵگا توركی و عه‌ربی و فارسییه‌كاندا سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر یه‌ك هۆیه ئه‌ویش ئه‌وه‌یه فارسیبوون و عه‌ره‌بی بوون و توركی بون له‌گه‌ڵ پره‌نسیپه سیاسییه‌كه‌ی ناسیونالیزمدا یه‌كن و لێكدژ نین. بۆیه بزوتنه‌وه‌یه‌كی مۆدێرنی ناو كۆمه‌ڵگای توركی ده‌توانێت له هه‌مان كاتدا بزووتنه‌وه‌یه‌كی ناسیونالیستیش بێت و بزووتنه‌وه‌یه‌كی توركیش بێت. چوونكه توركیبوون و ناسیونالیزم هه‌ردووكیان له زمان و كو‌لتوردا په‌یڕه‌وی له تاك كزمانی و تاك كولتوری ده‌كه‌ن.(بڕوانه: 3/ 531).
2/2) كوردبوون و بزووتنه‌وه كوردییه‌كان
هه‌ربزووتنه‌وه‌یه‌ك له‌ناو كۆمه‌ڵگای كوردیدا سه‌ر هه‌ڵده‌دات ئیتر بزووتنه‌وه‌كه هه‌رچی بێت، به‌وه ده‌بێت به بزووتنه‌وه‌یه‌كی كوردی كه پره‌نسیپی كوردبوون جێ به‌جێ بكات. كوردبوونیش پره‌نسیپێكه داوای یه‌كبوون ده‌كات له ناو جیاوازیدا. واته پارێزه‌ری جیاوازییه له‌ناو هه‌موو یه‌كبوونێكدا. ئیتر ئه‌و یه‌كبوونه یه‌كبوونی سیاسی بێت یان كولتوری یان ئاینی یان زمانی. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئێمه باس له سیاسه‌تی زمانی ده‌كه‌ین ده‌بێت باس له یه‌كبوونی زمانی كوردی له ناو جیاوازی زمانیدا بكه‌ین و بزانین چۆن كوردبوون زمانی كوردی له مێژووی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا به ئاراسته‌ی یه‌كبوونی زمانی كوردی له جیاوازییه‌كانیدا ئاراسته‌كردووه.
زمانی كوردی به پێی ئه‌و ده‌قه‌نووسراوانه‌ی كه له‌به‌رده‌ستدا هه‌ن و ماونه‌ته‌وه, له دوای هاتنی ئیسلامه‌وه تا ئێستا به سێ قوناغی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا تیپه‌ڕیوه‌و له‌و سێ قوناغه مێژووییه‌دا به پێچه‌وانه‌ی زمانه‌كانی تری ناوچه‌كه په‌یڕه‌وی له‌و پره‌نسیپه زمانییه كردووه كه جیاوازییه زمانییه‌كان له‌ناو یه‌كبوونی زمانیدا ده‌پارێزێت، بۆیه هیچ سیاسه‌تێكی زمانییه له واقعدا سه‌رناگرێت گه‌ر په‌یڕه‌وی له هه‌مان نه‌ریت و پره‌نسیپ نه‌كات كه زمانی كوردی له‌م سێ قۆناغه مێژووییه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا په‌یڕه‌وی كردووه. ئه‌مه‌ش سێ قۆناغه مێژووییه‌كه‌یه:(بڕوانه:4/به‌شی سێهه‌م)
1)قوناغی بوونی زمانی كوردی به زمانی ده‌قه ئاینییه‌كان: ئه‌م قوناغه به ده‌قه ئاینییه‌كانی ئاینی حه‌قیقه‌ت به هه‌ردوو لقه‌كه‌یه‌وه واته ئاینی یارسان و ئاینی یه‌زیدی ده‌ست پێ ده‌كات و تا كۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌و هاتنی سه‌رده‌مه مۆدێرنه‌كه به‌رده‌وامه. یه‌كه‌م ده‌قی نوسراو له‌و ده‌قه ئاینیانه‌ی ماوه‌ته‌وه كه‌لامی ده‌وره‌ی (به‌هلوای ماهی)یه‌و به دیالێكتی هه‌ورامی نووسراوه. ئاینی حه‌قیقه‌ت به هه‌ردوو لقه‌كه‌یه‌وه واته به ئاینی یارسان و یه‌زیدیه‌وه له سه‌ده‌ی هه‌شتی كۆچی ده‌گاته لووتكه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆی. له‌م سه‌رده‌مه‌دا زمانی كوردی له ڕێگه چوار دیالێكتی جیاوازه‌وه ده‌قه ئاینییه‌كانی پێ تۆمار ده‌كرێت و یه‌كبوونی خۆی له ناو ئه‌م چوار دیالێكته جیاوازه‌دا ده‌پارێزێ و به‌مه بنه‌مای كوردبوون كه داوای یه‌كبوون ده‌كات له ناو جیاوازیدا، جێ به‌جێی ده‌كات. دیاڵیكته‌كانیش ئه‌مانه‌ن: هه‌ورامی ، لوڕی، سۆرانی، كرمانجی.
له باره‌ی بوونی زمانه‌كانی ناوچه‌كه به‌زمانی ده‌قی ئاینیی پیرۆز ته‌نها ده‌توانین باس له زمانی عه‌ره‌بی بكه‌ین چونكه زمانی فارسی و توركی نه‌بوونه‌ته زمانی ده‌قی ئاینیی پیرۆز. زمانی عه‌ره‌بی كه ده‌قی پیرۆزی قورئانی پێ تۆماركراوه په‌یڕه‌وی له‌م پره‌نسیپه نه‌كردووه‌و به پێچه‌وانه‌وه په‌یڕه‌و له پره‌نسیپێكی تر كردووه كه نه‌هێشتنی جیاوازی زمانییه له ده‌قی پیرۆزی تۆمار كراودا. قورئانی پیرۆز به‌ر له‌وه‌ی تۆمار بكرێت به چه‌ند شێوازێكی فۆنۆلۆژی جیاواز خوێنراوه‌ته‌وه كه زمانه‌وانه عه‌ره‌به‌كان به له‌حن ناویان بردوون. ئه‌م جیاوازیانه جیاوازی زمانی نه‌بوون به‌ڵكوو جیاوازی فۆنۆلۆجی بوون، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌كاتی تۆماركردنی قورئاندا بۆ پاراستنی زمانی قورئان فۆنۆلۆژییه‌كی ستاندارد كه به ته‌جویدی قورئان ناونراوه له‌لایه‌ن پسپۆڕانی زمانی عه‌ره‌بی و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی خه‌لافه‌ته‌وه داده‌نرێت و كۆتایی به جیاوازییه ده‌نگیانه‌ش ده‌هێنرێت. كه‌چی زمانی كوردی كه ده‌بێت به‌زمانی ده‌قه پیرۆزه‌كان له لووتكه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا له بری ئه‌وه‌ی كۆتایی به جیاوازییه‌كان بهێنی و ده‌قێكی ستاندارد له رووی زمانه‌وه دروستبكات په‌ره به جیاوازییه زمانییه‌كان ده‌دات و له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌قه ئاینییه‌كانی ئاینی حه‌قیقه‌ت به چوار دیاڵێكتی جیاواز تۆمارده‌كرێن. ئه‌مه‌ش به‌لگه‌یه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه زمانی كوردی له بوونیدا به زمانی ده‌قی پیرۆز په‌یڕه‌وی له بنه‌مای فره‌یی كردووه، به‌ڵام زمانی عه‌ره‌بی به پێچه‌وانه‌ی زمانی كوردییه‌وه له بوونیدا به‌زمانی ده‌قی پیرۆز په‌یڕه‌وی له تاكزمانی و ستانداردێكی زمانی كردووه.
1)قۆناغی بوونی زمانی كوردی به زمانی ده‌قه ئه‌ده‌بییه‌كان: زمانی كوردی وه‌ك زمانه باڵاده‌سته‌كانی ناوچه‌كه له‌سه‌ده‌ی چواره‌می كۆچیییه‌وه ده‌بێت به زمانی تۆماركردنی ده‌قه ئه‌دبییه كلاسیكییه‌كان. له‌م قوناغه‌دا واته قۆناغی تۆماركردنی ده‌قه ئه‌ده‌بییه كلاسیكیه‌كان زمانی عه‌ره‌بی و فارسی و توركی په‌یڕه‌وی له سیاسه‌تێكی زمانی ده‌كه‌ن كه جیاوازه له‌و سیاسه‌ته‌ی كه زمانی كوردی په‌یڕه‌وی ده‌كات. ئه‌و سێ زمانه له تۆماركردنی ده‌قه ئه‌ده‌بییه‌كاندا په‌یڕه‌وییان له بنه‌مای یه‌كبوونی زمانی كردووه‌و له‌ڕیگه تاكه زارێكه‌وه بوون به زمانی ئه‌ده‌بیات، به‌ڵام زمانی كوردی به درێژای په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌و قۆناغه په‌یڕه‌وی له‌و بنه‌ماو نه‌ریته كردووه كه له ده‌قه ئاینییه تۆماركراوه‌كاندا په‌ێره‌وی كردووه، زمانی كوردی له بری ئه‌وه‌ی له رێگه‌ی تاكه شێوه‌زارێكه‌وه ببێت به زمانی ئه‌ده‌بیاتی كلاسیكی كوردی جارێكی تر له ڕێگه‌ی چوار زاری جیاوازه‌وه ده‌قه ئه‌ده‌بییه‌كانی پێ تۆمارده‌كرێت كه ئه‌مانه‌ن: لوڕی، هه‌ورامی، كرمانجی، سۆرانی. به‌مه‌ش زمانی كوردی یه‌كبوونی خۆی له ناو جیاوازیییه زمانییه‌كاندا دووپاتكردوه‌ته‌وه‌و له‌بری ئه‌وه‌ی به یه‌كبوونی خۆی كۆتایی به جیاواییه زمانییه‌كانی ناو ده‌قه ئه‌ده‌بییه‌كان بهێنێ، به یه‌كبوونی خۆی پارێزگاری له جیاوازییه‌كان كردووه‌و بنه‌مای كوردبوونی له خۆیدا به‌رجه‌سته كردووه. له‌مه‌وه جارێكی تر ده‌گه‌ین به‌و ئه‌نجامه‌ی كه زمانی كوردی له مێژووی په‌ره‌سه‌ندنی خۆیدا په‌یڕه‌وی له سیاسه‌تی فره‌زمانی كردووه‌و وه‌ك زمانی عه‌ره‌بی و فارسی و توركی په‌یڕه‌وی له سیاسه‌تی تاكزمانی نه‌كردووه.
1)قۆناغی بوونی زمانی كوردی به زمانی خوێندنی و نوسینی مۆدێرن: دوای هاتنی مۆدێرنه بۆ ناو خه‌لافه‌تی عوسمانی و درووستبوونی ده‌وڵه‌ته مۆدێرنه‌كان له سنووری سیاسی ئه‌و خه‌لافه‌ته‌دا، میلله‌تانی ناوچه‌كه ده‌بنه خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت و داموده‌زگای په‌روه‌رده‌یی مۆدێرنی خۆیان و كوردیش به هۆی ئه‌وه‌وه كه بێبه‌شده‌كرێت له درووستكردنی ده‌وڵه‌ت و داموده‌زگای خوێندن و په‌روه‌رده‌ی مۆدێرن. به‌ڵام زمانه‌كه‌ی شانبه‌شانی زمانی ئه‌و میلله‌تانه ده‌كه‌وێته ناو قوناغه مێژووییه نوێكه‌وه‌و له‌و پرۆسه مێژووییه‌دا وه‌ك زمانی ئه‌و میلله‌تانه‌ی كه‌بوونه خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت زمانه‌كه‌ی ده‌بێته زمانی خوێندنه‌وه‌و نوسینی كو‌لتوره مۆدێرنه‌كه. زمانی كوردی له‌م قۆناغه‌شدا به پێچه‌وانه‌ی زمانی ئه‌و میلله‌تانه‌وه په‌یڕه‌وی له پاراستنی جیاوازییه زمانییه‌كانی خۆی ده‌كات و یه‌كبوونی خۆی له رێگه‌ی ئه‌و جیاوازیانه‌وه ده‌پارێزێت. ئه‌مه‌ش په‌یڕه‌وكردنی سیاسه‌تێكی زمانیی ته‌واو پێچه‌وانه‌ی ئه‌و سیاسه‌ته زمانییه‌یه كه ناسیونالیزم له ده‌وڵه‌ته مۆدیرنه‌كانی جیهاندا په‌یڕه‌وی كردووه.
له ده‌وڵه‌تی مۆدیرندا بزووتنه‌وه ناسیونالیستییه‌كه په‌یڕه‌وی له‌و سیاسه‌ته زمانییه ده‌كات كه یه‌كبوونی زمانی به نه‌هێشتنی جیاوازی زمانی دروستده‌كات و ده‌یپارێزێت. به‌ڵام بزووتنه‌وه كوردییه‌كان له سیاسه‌تی زمانیی خۆیاندا تا ئێستاش په‌یڕه‌وی له‌و سیاسه‌ته زمانییه ده‌كه‌ن كه بنه‌مای كوردبوون ده‌یخوازێت. ئه‌و سیاسه‌ته‌ش پاراستنی یه‌كبوونی زمانییه به پاراستنی جیاوازیییه زمانییه‌كان.
ئه‌و بزووتنه‌وانه‌ی كه له كۆمه‌ڵگای كوردیدا له سیاسه‌تی زمانیی خۆیاندا وازیان له بنه‌مای كوردبوون هێناوه‌و و به ناوی یه‌كبوونی زمانی كوردی، یان به ناوی به ستانداردكردنی زمانی كوردییه‌وه ویستویانه وه‌ك بزووتنه‌وه ناسیونالستییه ده‌وڵه‌تییه‌كانی ناوچه‌كه په‌یڕه‌وی له پره‌نسیپی ناسیونالیزم بكه‌ن و كۆتایی به جیاوازییه زمانییه‌كانی ناو زمانی كوردی بهێنن شكستیان هێناوه‌و بۆ مانه‌وه‌ی خۆیان ناچار بوون بگه‌ڕینه‌وه سه‌ر ئه‌و سیاسه‌ته زمانییه‌ی كه بنه‌مای كوردبوون ده‌یخوازێت. له ئێستاشدا هه‌ربزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی له ناو كۆمه‌لگای كوردیدا سه‌رهه‌ڵبدات ناچاره له راگه‌یاندنه‌كانی خۆیدا په‌یڕه‌وی له فره‌زمانی بكات و په‌ره به‌جیاوازییه زمانیییه‌كان بدات له پێناو مانه‌وه‌ی خۆیدا. به‌درێژایی ئه‌م سه‌ده‌یه هیچ بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی نه‌یتوانیوه له سیاسه‌تی زمانیی خۆیدا په‌یڕه‌وی له‌و سیاسه‌ته زمانییه بكات كه بنه‌مای ناسیونالیزم داوای ده‌كات. گه‌ر بۆ ماوه‌یه‌كیش په‌یڕه‌وی له‌و سیاسه‌ته كردبێت له قۆناغێكدا ناچار بووه بۆ مانه‌وه‌ی خۆی له ناو كۆمه‌ڵگادا ده‌ستبه‌رداری ئه‌و سیاسه‌ته زمانییه ببێت و بگه‌ریته‌وه بۆ ئه‌و سیاسه‌ته زمانییه‌ی كه سه‌رچاوه له بنه‌مای كوردبوونه‌وه ده‌گرێت.
2/3) سیاسه‌تی زمانیی له نێوان كوردبوون و ناسیونالیزمدا
له ئێستادا له‌ناو لێكۆڵه‌راندا دوو ڕوانگه‌ی جیاواز هه‌یه بۆ داڕشتنی سیاسه‌تێكی زمانی بۆ په‌ره‌پیدان به زمانی كوردی. روانگه‌یه‌كیان روانگه‌ی زۆربه‌ی ئه‌و مامۆستایانه‌یه كه له به‌شی كوردی زانكۆكانی هه‌رێمی كوردستاندا مامۆستای زانستێك له زانسته‌كانی زمانن. به‌پێێ ئه‌م بۆچوونه ده‌بێت به‌رامبه‌ر زمانی كوردی هه‌مان ئه‌و سیاسه‌ته زمانییه په‌یڕه‌و بكرێت كه سه‌رچاوه له‌بنه‌مای ناسیونالیزمه‌وه ده‌گرێت و ده‌سه‌ڵاتی سیاسی ده‌وڵه‌ته مۆدێرنه‌كان له جیهاندا په‌یڕه‌وی ده‌كه‌ن .ئه‌و سیاسه‌ته‌ش دروستكردنی زمانێكی ستانداردی سه‌رتاسه‌رییه‌و نه‌هێشتنی جیاوازییه زمانییه‌كانه له زمانی خوێندن و نوسین و په‌روه‌رده‌دا. روانگه‌یه‌كی تریش بۆ ئه‌م مه‌سه‌له‌یه هه‌یه، ئه‌ویش روانگه‌ی زۆربه‌ی ئه‌و لێكۆڵه‌رانه‌یه كه له باكووری كوردستان سه‌رقاڵن به زیندووراگرتن و په‌ره پێدانی زمانی كوردی. به پێ ئه‌م روانگه‌یه ده‌بێت سیاسه‌تێكی زمانی جیاواز له‌و سیاسه‌ته بگیرێته به‌ر كه ده‌وڵه‌تە مۆدێرنه‌كان به‌پێی جێبه‌جیكردنی پرێنسیپی ناسیونالیزم گرتویانه‌ته‌به‌ر. به‌پێی ئه‌م روانگه‌یه ده‌بێت په‌ره به‌و دیالێكته كوردیانه بدرێت كه بوونه‌ته زمانی خوێندن و نوسینی مۆدێرن و به هه‌ر ناوێك و هه‌ر پاساوێكه‌وه بێت رێگه نه‌گیرێت له هیچ دیاڵیكتێك له دیالێكته‌كان كه په‌ره به خۆی بدات و پێش بكه‌وێت. ئه‌م روانگه‌یان له‌گه‌ڵ پرێنسیپی كوردبووندا یه‌كده‌گرێته‌وه چونكه داوای یه‌كبوونی زمانی كوردی ده‌كات له رێگه‌ی پاراستنی جیاوازییه زمانییه‌كانی دیالێكته‌كانه‌وه.
له‌مه‌وه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه ئێمه له به‌رده‌م دوو پره‌نسیپی جیاوازداین بۆ دانانی سیاسه‌تێكی زمانی بۆ په‌ره‌پێدان به زمانی كوردیی. یه‌كه‌میان پره‌نسیپی كوردبوونه‌و ئه‌مه‌ش هه‌مان ئه‌و پره‌نسیپه‌یه كه زمانی كوردی به درێژایی ئه‌و سێ قۆناغه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی خۆی كاری پێكردووه. به‌پێی ئه‌م پره‌نسیپه ده‌بێت سیاسه‌تیكی زمانی په‌یره‌و بكرێت كه ئازادی بدات به هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كی زمانی ناو كۆمه‌ڵگای كوردی دیاڵێكته‌كه‌ی خۆی له پرۆسه‌ی خوێندن و نوسینی مۆدێرندا په‌ره پێبدات و رێگه بگرێت له هه‌ر هێزێك بیه‌وێت تاكه دیالێكتێك وه‌ك زمانی كوردی پێناسه‌بكات و وه‌ك زمانی خوێندن و نوسین و په‌روه‌رده‌ی مۆدێرن بیهێڵێته‌وه‌و دیالێكته‌كانی تریش وه‌ك شێوه‌زار پێناسه بكات و رێگه‌یان له پرۆسه مێژووییه‌كه‌ی په‌ره‌سه‌ندنیان بگرێت.
دووه‌میان پره‌نسیپی ناسیونالیزمه و به‌پێ ئه‌م پره‌نسیپه ده‌بێت یه‌كێك له‌و چوار دیالێكته‌ی كه له ئێستادا خوێندن و نوسینیان پێده‌كرێت. دیاری بكرێت و وه‌ك زمانی كوردی پێناسه بكرێت و دیالێكته‌كانی تریش رێگه‌یان لی بگیرێت له‌وه‌ی كه خوێندن و نوسینیان پێ بكرێت و بكرێنه‌وه به زمانی قسه‌كردن. ئه‌م سیاسه‌ته‌ش دژی ئه‌و ره‌وته مێژووییه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی زمانی كوردییه‌و په‌یڕه‌وكردنی ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی زمانی كوردی په‌رته‌وازه‌بكات و هه‌ر دیالێكتێك له دیالێكته‌كان بۆ پاراستنی بوونی خۆی له‌به‌رامبه‌ر دیالێكته‌كانی تردا خۆی وه‌ك زمانێكی سه‌ر به‌خۆ پێناسه بكاته‌وه.
سه‌رچاوه‌كان:
1- ایریك هوبسباوم: عصر الثوره، ت:د.فایز الصیاغ، المنڤمه العربیه لترجمة،بیروت 2008.
2- ایرنست غیلنر: الامم والقومیه،ت:د.مجید رضی،دار المدی، سوریا1999.
3- د. عرفان مسته‌فا:بوونی نه‌ته‌وه‌یی كورد له نێوان فه‌لسه‌فه‌و سۆسیۆپۆله‌تیكدا، چاپخانه‌ی ره‌نج، سلێمانی 2011.
4- د. عرفان مسته‌فا : كێشه‌ی زمان و دیالێكته كوردیه‌كان له روانگه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی زمانه‌وه، نامه‌ی دكتورا ، زانكۆی سه‌لاحه‌دین، 2009هه‌ولێر.
5- فردینان دو سۆسور: علم اللغه العام، ت:الدكتور یوئیل یوسف عزیز، دار افاق عربیة،بغداد،1985.
تێبینی: ئه‌م باسه‌ی سه‌ره‌وه یه‌کێک له‌و بابه‌تانه‌یه که له کۆنگره‌ی زمانی له ئامه‌د (دیاربه‌کر) 2-4ی مانگی مارسی 2012 پێشکێش کراوه. ئێمه زۆر سپاسی به‌ڕێز دوکتور عرفان مسته‌فا هه‌ورامی ده‌که‌ین بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگه‌ی پێداین ئه‌م بابه‌ته له "ڕوانگه" دا بڵاو بکه‌ینه‌وه. بڵاوکردنه‌وه‌ی ئه‌م ووتاره به مانای له دوودان و داگرتنه‌وه‌ی ئه‌و چوارچێوه تیورییه نییه که نووسه‌ر بۆچوونه‌کانی تێدا شی کردوونه‌ته‌وه.
No comments:
Post a Comment