پاشماوەی ' جمهووری کوردستان - مەهاباد ' نووسینی: وەدیع جووەیدە

 

بەرز و پیرۆز بێ بیرەوەری ٧٦ ساڵەی  دووی ڕێبەندان
پاشماوەی ' جمهووری کوردستان  - مەهاباد '
نووسینی: وەدیع  جووەیدە
وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە : حەسەن قازی
که‌سایه‌تی و چالاکی هێندیک له‌ سیما سەرەکییە کوردەکان
ئه‌مه‌ر خانی شه‌ریفی. کرده‌وه‌ی هێندێکی دیکه‌ له‌ سه‌رکرده‌کانی کورد له‌مه‌ڕ ئه‌نگیزه‌ و دنه‌یان، هێندێک گۆمان دێنێته‌ گۆڕێ. یه‌ک له‌ نموونه‌کانی جێی سه‌رنج له‌و ڕووه‌وه‌ ئه‌مه‌رخانی شه‌ریفی یه‌،؛ ڕێبه‌ری ناسراوی عه‌شیره‌تی شکاک و به‌هێزترین و به‌ڕێزترین سیمای کوردستانی ئێران. وا وه‌به‌رچاو دێ ئه‌مه‌رخان شوێنێکی باشی له‌ سه‌ر ژماره‌یه‌ک له‌ چاوه‌دێره‌ ئه‌مریکاییه‌کانی پێشوه‌چوونه‌کانی ئه‌و سه‌روبه‌ندی دانابێ، ڕوزڤێڵت وه‌ک "پیری گه‌وره‌ی کوردستان" 63 باسی ده‌کا و ویلیام، ۆ داگڵاس ، قازیی دیوانی به‌رزی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کان که‌ چه‌ند ساڵ دوای هه‌ڵوه‌شانی مه‌هاباد، میوانی ئه‌مه‌ر خان بووه‌ به‌ چاکه‌ باسی ده‌کا.64 به‌ڵام کرده‌وه‌ و هه‌لسوکه‌وتی وی هه‌لپه‌رستیشی پێوه‌ دیاره‌.
ئه‌مه‌ر خان له‌گه‌ڵ ڕێژیمی مه‌هاباد هاوکاری کرد و تا زه‌مانێکی کورت به‌ر له‌ ڕووخانی یه‌کێک له‌ ئه‌ندامه‌ ده‌ستڕۆیشووه‌کانی بوو. وه‌زیری هێز[!!] بوو و یه‌کێک له‌و پێنج [!!] که‌سایه‌تییانه‌ بوو که‌ پله‌ی "مارشاڵ"ی [!!] درایه‌. ئه‌ندامی کۆمیته‌ی نێوه‌ندیی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و له‌ واژۆکارانی په‌یماننامه‌ی 23ی ئاوریلی 1946/ 3ی بانه‌مه‌ڕی 1325ی هه‌تاوی نێوان ئازه‌ربایجان و کوردستان بوو.65 نه‌فه‌راتی عه‌شێره‌ته‌که‌ی له‌گه‌ڵ هێزه‌کانی مه‌هاباد که‌وتن و له‌ چه‌ند عه‌مه‌لییاتی نیزامیش دا به‌شدارییان کرد. کاتێک ‌ ڕوون بووه‌وه‌ هێنده‌ی نه‌ماوه‌ بۆ ڕووخانی مه‌هاباد " پشتیوانی خۆی بڕی و پاشه‌کشه‌ی کرد و له‌ زینده‌شت له‌ ماڵێ له‌ چاوه‌ڕوانی پێشوه‌چوونه‌کانی دادێ دا دانیشت."66 چه‌ند ساڵ دواتر کاتێک پرسیاری لێ کرا هۆی چ بوو له‌ گه‌ڵ جمهووری مه‌هاباد که‌وت وڵامی داوه‌ بۆ ڕزگاریی گیانی خۆی.67
وا وه‌به‌رچاو دێ ئه‌مه‌ر خان له‌ ته‌واوی ئه‌و ماوه‌یه‌ی دا که‌ هاوکاری ڕێژیمی مه‌هابادی ده‌کرد‌ له‌ گه‌ڵ جۆرج ئاله‌ن سه‌فیری ئه‌مه‌ریکا له‌ تاران پێوه‌ندی نیزیکی هه‌بووبێ.‌ هه‌ڵبه‌ت دیاره‌ ئه‌وه‌ش وه‌ک ئاڵقه‌یه‌کی دیکه‌ له‌ زنجیره‌ی حه‌ولدانی بۆ پاراستنی گیانی خۆی پاساو ده‌درێ . داگلاس له‌ باسکردنی سه‌رکه‌وتنی ئه‌مه‌ر خان بۆ ڕزگاریی گیانی خۆی به‌ ناوبژیکاری سه‌فیری ئه‌مریکا له‌ تاران ده‌نووسێ:"کاتێک ئه‌مه‌ر خان له‌ گه‌ڵ حکوومه‌تی قازیی محه‌مه‌د که‌وت، پێوه‌ندی خۆی له‌ گه‌ڵ جۆرج ئاله‌ن نه‌پساند و له‌و حکوومه‌ته‌ دا له‌ دژی نفووزی شووڕه‌وی خۆڕاگری کرد.دوای ڕووخانی حکوومه‌تی مه‌هاباد که‌ ترسی ئه‌وه‌ هاته‌ گۆڕێ ئه‌مه‌ر خانیش له‌ گه‌ڵ قازیی محه‌مه‌د له‌ دار بدرێ، جۆرج ئاله‌ن چووه‌ لای شا و شه‌فاعه‌تی بۆ کرد [!!] و له‌ ئاکام دا به‌ داوای خۆی گه‌یشت - پێشگیری له‌ ئێعدامی ئه‌مه‌ر خان و ڕاکێشانی چاکه‌ و دۆستایه‌تی وی به‌ره‌و خۆی." 68
حاجی بابه‌ شێخ. دوو ڕوویی و هه‌لپه‌رستی له‌ سه‌رده‌می کۆماری مه‌هاباد دا زۆر باو بوو. ته‌نانه‌ت که‌سایه‌تی کۆنه‌ساڵ و به‌ڕێزی وه‌ک حاجی بابه‌ شێخیش له‌ هه‌مان کات دا که‌ له‌ ماوه‌ی ژیانی یه‌کساڵه‌ی کۆمار دا سه‌رۆک وه‌زیر بوو ، به‌ شیوه‌ی به‌رده‌وام پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی نێوه‌ندی هه‌بوو. ئه‌و بۆخۆی پێی لێنا که‌ ده‌وڵه‌ت ئێرانی ئاگادار کردووه‌ سه‌باره‌ت به‌و شتانه‌ی له‌ نێوان نوێنه‌رانی شووڕه‌وی و هاوکاره‌کانی له‌ ڕێژیمی مه‌هاباد دا ڕابراون."69
قوباد. وا گوزارشت کراوه‌ ‌ قوباد کوڕی سمکۆ، ڕێبه‌ری به‌نێوبانگی شکاک،به‌ ڕێگای خزمی خۆی، ئه‌مه‌ر خانی شه‌ریفی ڕا داوای له‌ ده‌وڵه‌تی ئێران کردبێ چه‌کوچۆڵ بده‌ن به‌ عه‌شیره‌ته‌که‌ی سه‌ر به‌ وی بۆ ئه‌وه‌ی به‌ دژی مه‌لامسته‌فا و پێڕۆیانی ده‌ست به‌کار بن.70 مه‌لا مسته‌فا که‌ دواجار توانی خۆی بگه‌یێنێته‌ خاکی یه‌کێتیی شووڕه‌وی له‌و ده‌می دا ده‌یه‌ویست هه‌رچۆنێک بێ خۆی له‌ گه‌مارۆی ئێران ڕزگار بکا. هه‌ڵبه‌ت به‌ دوور ده‌زاندرێ ده‌وڵه‌تی ئێران داوخوازه‌که‌ی قوبادی قه‌بووڵ کردبێ چونکه‌ ده‌زانین ئه‌مه‌ر خان خۆشی له‌و عه‌مه‌لیاته‌ نیزامییانه‌ی که‌ له‌ ده‌ور وبه‌ری تخووبی شکاکه‌کان ده‌کران،به‌شداری نه‌بوو و له‌و پێوه‌ندییه‌ دا بۆچوونی ڕووزڤێڵت چاوڕاکێشه‌، ئه‌و ده‌نووسێ:" ئه‌ڕته‌شی ئێران به‌ ڕواڵه‌ت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پێی خۆش نه‌بوو هیچ به‌رعۆده‌ییه‌ک بۆ خۆی ساز کا، ئه‌مه‌رخانی له‌ پێشڕۆیی خۆی به‌ره‌و ئازه‌ربایجان ئاگادار نه‌کرد و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ کاتێک که‌ ئه‌مه‌ر خان پیاوه‌کانی خۆی بۆ هێرش بردنه‌ سه‌ر دێمۆکڕاته‌کان کۆ کرده‌وه‌ شه‌ڕ ته‌واو ببوو."71
ده‌‌وری بارزانییه‌کان
بارزانییه‌کان - نائومیذ، سه‌روه‌به‌رنه‌هێن و به‌ ئامانجی تایبه‌تی خۆیانه‌وه‌ - ئه‌گه‌رچی به‌ باوه‌شی ئاواڵه‌وه‌ له‌ لایه‌ن حکوومه‌تی قازیی محه‌مه‌ده‌وه‌ وه‌رگیران و له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ، بۆ کۆماری مه‌هاباد هه‌م سه‌رچاوه‌ی هێزو توانایی و هه‌م مایه‌ی لاوازی و خه‌سار بوون. دوای ماوه‌یه‌کی کورتی که‌ هاتن ده‌ خاکی ئێرانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئێران ده‌ستیان کرد به‌ وتووێژ و ئاماده‌یی خۆیان نیشان دا چه‌که‌کانی خۆیان ڕاده‌ست بکه‌ن و وه‌کوو پاتراوی سیاسی له‌ گۆشه‌یه‌ک دانیشن و دامه‌زرێن،به‌ڵام بۆچوونی خۆیان گۆڕی و پشتیوانییان کرد له‌ قازیی محه‌مه‌د.72 له‌ نێو گشت هێزه‌ عه‌شیره‌تییه‌کانی ناوچه‌ دا، بارزانییه‌کان له‌ ڕووی چه‌کوچۆڵ و ئه‌زموون و لێزانییه‌وه‌ له‌ هه‌موویان له‌ سه‌رتر بوون و بۆ پته‌و کردنی هه‌ڵکه‌وتی خۆیان وه‌کوو هێزێکی سه‌رتر، دژوارییه‌کی ئه‌وتۆیان له‌ سه‌ر ڕێ نه‌بوو. له‌ شه‌ڕ له‌ ئاست نیزامییه‌ ئێرانییه‌کان دا سه‌رکه‌وتوو بوون. ئه‌و عه‌شیره‌تانه‌یان قه‌مته‌ر کرد که‌ هاوکاریان نه‌ده‌کرد و به‌ گشتی بوون به‌ کاریگه‌رترین هێزی شه‌ڕکه‌ر له‌ کوردستانی ئێران دا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا په‌یدا بوونی هێزێکی ئاوا ڕێکوپێک، ئه‌ویش له‌ خاکێکی به‌ڕێژه‌ به‌رته‌نگی کۆماری مه‌هاباد دا بووه‌ هۆی تێکچوونی پارسه‌نگی ئاسایی هێزو توانایی ده‌ نێوان عه‌شێره‌ته‌کانی هه‌رێمه‌که‌ دا. گومانی تێدا نییه‌ که‌ زۆر له‌و عه‌شیره‌تانه‌ی که‌ ئێستا به‌رژه‌وه‌ندییان ده‌ مه‌ترسی که‌وتبوو له‌ هاتنی نه‌خوازراوی ئه‌و تاکوته‌را "بێگانه‌"یانه‌ زۆر دڵگیر بوون و سه‌ره‌ڕای هه‌ست و سۆزی پان کوردی که‌ ئه‌و سه‌روبه‌ندی له‌ گۆڕێ دابوو و نێوه‌رۆکی "مه‌ئموورییه‌ت"ی بارزانی، ده‌ستێوه‌ردانی ئه‌و شێوه‌یه‌ له‌ کاروباری نێوخۆیی، ئه‌ویش له‌ لایه‌ن ده‌سته‌یه‌که‌وه‌ که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ ڕا هاتبوو، نه‌ده‌کرا له‌ لایه‌ن کوردی نه‌ریتییه‌وه‌ که‌ هێشتا ده‌ چوار چێوه‌ی به‌سترانه‌وه‌ و پێبه‌ندیی عه‌شیره‌تی دا بیری ده‌کرده‌وه‌ به‌ چاوێکی پۆزیتیڤ لێی بڕواندرێ.
بوونی بارزانییه‌کان له‌ خاكی کۆماری مه‌هاباد دا،سه‌رئێشه‌ و دڵپه‌شێوی دیکه‌شی ساز کرد. دابین کردنی ئازوخه‌ و پێداویستی هێزێکی چه‌ند هه‌زار که‌سی بارێکی قورس بوو به‌ سه‌ر ئیمکانه‌ به‌رته‌نگه‌کانی هه‌رێمه‌ که‌ دا و به‌ لێبڕاوی ده‌بێ دژواری زۆر و زه‌وه‌ندی بۆ خه‌ڵکی خۆجێی لێ که‌وتبێته‌وه‌ .73 به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وا وه‌به‌رچاو دێ مه‌سه‌له‌ی هه‌ره‌ جیدی له‌ مه‌ڕ بوونی بارزانییه‌کان له‌ کوردستانی ئێران نێوه‌رۆکی به‌ ته‌واوی له‌وشتانه‌ی پێشتر گوتراون جیاواز بوو بێ.
به‌ڕواڵه‌ت بارزانییه‌کان له‌گه‌ڵ بیروڕای قازیی محه‌مه‌د هاوڕێک نه‌بوون و هێشتا ماوه‌یه‌کی هێنده‌ له‌ هاتنی ئه‌وان بۆ ناوچه‌که‌ تێنه‌په‌ڕیبوو که‌ هێندێک دژایه‌تی ده‌ستی پێکرد. شیخ ئه‌حمه‌دی بارزانی ئیدیعا ده‌کا که‌ به‌ سه‌رپێچی کردنی فه‌رمانه‌کانی قازیی محه‌مه‌د له‌ لایه‌ن بارزانییه‌کانه‌وه‌ که‌ ده‌یه‌ویست له‌وان بۆ ته‌نبێ کردنی عه‌شیره‌ته ‌نافه‌رمانه‌کان که‌لک وه‌ربگرێ، ئه‌و کێشه‌یه‌ ساز بوو. به‌ قسه‌ی شیخ ئه‌حمه‌د نێوانی له‌ گه‌ڵ قازیی محه‌مه‌د ئه‌وه‌نده‌ تێک چوو بوو که‌ قازیی محه‌مه‌د لای کاربه‌ده‌ستانی شوڕه‌وی گوتبووی شێخ ئه‌حمه‌د مه‌ئموورێکی ئینگلیسی یه‌. هه‌ر به‌قسه‌ی شیخ ئه‌حمه‌د ئاکامی ئه‌و گرژییه‌ گه‌یشته‌ ئه‌وه‌ی ئه‌ویان نارده‌ گه‌وره‌دێی شه‌یتان ئاوا و ناچار بوو تا ڕووخانی کۆماری مه‌هاباد له‌وێ بمێنێته‌وه‌.74
هۆی دژایه‌تییه‌ عه‌شیره‌تییه‌کان له‌ گه‌ڵ جمهووری مه‌هاباد
دژایه‌تی عه‌شیره‌ته‌کان له‌گه‌ڵ جمهووری مه‌هاباد له‌ سه‌ر بنه‌مای کۆکراوه‌یه‌ک له‌ هۆکاری جۆر به‌جۆری مێژوویی، سیاسی، مه‌زه‌بی، کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری هه‌ڵنرابوو. هه‌ستی دژی ڕووسی. ئه‌وه‌ ئاشکرا بوو ڕێژیمی مه‌هاباد له‌ پێوه‌ندی خۆی له‌گه‌ڵ شوره‌وی که‌لکی جۆر به‌ جۆر وه‌رده‌گرێ.  له‌ ڕوانگه‌ی زۆر له‌ کورده‌کانه‌وه‌ نێوبانگ و ئیعتیباری شووڕه‌وی ببووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی زۆریان پشتیوانی ‌ له‌و ده‌وڵه‌ته‌ نوێیه‌ بکه‌ن. به‌ڵام ئه‌و پێوه‌ندی و تێکه‌ڵاوییه‌ بۆ هێندێک له‌ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌ ده‌ستڕۆیوه‌کانی کورد، هیندێک نیگه‌رانی ساز کردبوو و بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی ڕێگای دژایه‌تی وه‌به‌ر بگرن، هه‌ڵوێستی دژی ڕووسی ئه‌و ده‌سته‌یه‌ له‌ به‌ر هێندێک پێوه‌ندی ناخۆشی کۆن بوو.
هه‌رکاتێک که‌ له‌ نێوان ئێران و ڕووسیا و یان له‌ نێوان ڕووسیا و تورکیا‌ دا شه‌ڕێک ڕووی دابایه‌،کورده‌کان ده‌گژ ڕووسه‌کان ڕۆ ده‌هاتن و ڕووبه‌ڕوویان ده‌بوونه‌وه‌. جگه‌ له‌وه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ به‌شێکی هه‌راو له‌ کوردستان له‌ سه‌ر ناوچه‌ی سنووری دوو هاوسێی باشووری ڕووسیا هه‌ڵکه‌وتبوو، هه‌ر جۆره‌ پێکهه‌ڵپڕژان وتێکهه‌ڵچوونێکی تازه‌ ده‌یتوانی زه‌ربی قورس و گورچووبڕ له‌ کورده‌کان بدا. نیزیکه‌ی دوو سه‌ده‌ بوو که‌ ڕه‌عییه‌ته‌کانی کوردی شاهه‌نشا و سوڵتان خوویان پێ گرتبوو به‌چاوی کافرێکی شه‌ڕ نه‌بێ چاو له‌ ڕووسه‌کان نه‌که‌ن.
و له‌و ناوه‌ دا به‌تایبه‌تی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی گرینگ بوو که‌ میراتێکی له‌ ترس و دڕدۆنگی له‌ ئاست ڕووسیا له‌ دوای خۆی جێ هێشتبوو، به‌ ده‌م ئه‌و شه‌ڕه‌ وه‌ بوو که‌ له‌ دوای ده‌رکردنی حوکمی جیهاد له‌ لایه‌ن تورکه‌کانه‌وه‌، ئاوری ده‌مارگرژی دینی و ڕه‌گه‌زیش زیاتر گه‌شاوه‌ و ئه‌و شه‌ڕه‌ له‌و ناوچه‌یه‌ دا بوو به‌ زنجیره‌یه‌ک له‌ قه‌تڵی عام و تۆڵه‌ سه‌ندنه‌وه‌ و ئه‌وه‌ ڕه‌هه‌ندی زۆر ترسێنه‌ری لێ که‌وته‌وه‌؛ هه‌ر لایه‌نه‌ی ده‌یه‌ویست له‌و ڕووه‌وه‌ له‌وی دیکه‌ وه‌پێش که‌وێته‌وه‌. هه‌ر ئه‌وجۆره‌ی ده‌کرێ به‌بیر دا بێ هه‌ستی دژی ڕووسی به‌تایبه‌تی له‌ نێو ئه‌و به‌شه‌ له‌ کورده‌کانی ئێران دا ریشاژۆی کرد که‌ زیاتر له‌ کورده‌کانی دیکه‌ی ئه‌و هه‌رێمه‌ به‌ ده‌م بانگه‌واز و بانگه‌شه‌ی پان ئیسلامی تورکه‌کانه‌وه‌ چوون و قه‌بووڵیان کرد.75 ده‌سته‌یه‌ک که‌ بریتی بوون له‌ زۆربه‌ی کورده‌کانی ئێران. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا کوردی ئاواش هه‌بوون که‌ به‌ره‌و ڕووسه‌کان چوون. 76
به‌ قه‌ومانی شۆڕشی ڕووسیا‌ و دامه‌زرانی ڕێژیمی شووره‌وی به‌ره‌ به‌ره‌ هێندێک لایه‌نی دیکه‌ش له‌و هه‌ڵوێستانه‌ی وا سه‌باره‌ت به‌ڕووسه‌کان هه‌بوو زیاد بوو. به‌ ته‌نیشت ڕه‌وتی دژی ڕووسی و دژی مه‌سیحی ڕابردوو، دڕدۆنگی له‌ ئاست سیاسه‌ته‌ دژه‌ دینییه‌کانی ده‌وڵه‌تی شووڕه‌ویش نه‌خۆشییه‌که‌ی پیستر کرد. هه‌ڵبه‌ت هه‌ستی دژی شووڕه‌وی به‌ تایبه‌تی له‌ نێو سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کان و ئاغاوه‌تی دیکه‌ی خاوه‌ن زه‌وی دا به‌هێز بوو که‌ له‌ ئه‌گه‌ری له‌ ده‌ست دانی ده‌سته‌ڵات و ماڵ و موڵکی خۆیان له‌ سیستمێکی شووڕه‌وی ئامال دا ترسیان ڕێ نیشتبوو.
هۆکاری ئابووری. یه‌کێکی دیکه‌ له‌ ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی کورده‌کان له‌ ئاست ڕێژیمی مه‌هاباد هۆکاری ئابووری بوو. وه‌رزێره‌ کورده‌کان و به‌ تایبه‌تی ئه‌و که‌سانه‌ی به‌ چاندنی تووتنه‌وه‌ خه‌ریک بوون و گه‌ڕی ژیانیان له‌ گرێوی بازاڕی ئێران دا بوو،به‌ کورت کردنه‌وه‌ی ده‌ستیان له‌و بازاڕه‌ سه‌ده‌مه‌یه‌کی زۆریان پێ گه‌یشت. هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێ کرا دابین کردنی پێداویستییه‌کانی ژماره‌یه‌کی زۆری بارزانییه‌کانیش یه‌کێکی دیکه‌ له‌و کێشانه‌ بوو که‌ قۆرساییه‌که‌ی به‌سه‌ر شانی کورده‌کانی مه‌هاباده‌وه‌ دیار بوو.77
ناڕه‌زایه‌تی له‌ ڕێبه‌رایه‌تی قازیی محه‌مه‌د.دواجار ئه‌وه‌ی که‌ زۆر له‌ ڕێبه‌رایه‌تی عه‌شیره‌تیی کورد له‌ ده‌سته‌ڵاتی به‌رزی قازیی محه‌مه‌د که‌ به‌ڕێگای نائاسایی وه‌کوو کاکه‌ و براله‌ی حیزبی یان ڕاکێشانی پشتیوانی کۆمه‌ڵانی شارنشین وه‌ده‌ست هاتبوو نارازی بوون. له‌ کوردستان له‌ کۆنه‌وه‌ هێز له‌ ده‌ستی که‌سانێک دا کۆ ببووه‌وه‌ که‌ ڕێکخراوی شێوە نیزامی عه‌شیره‌تی شه‌ڕکه‌ری له‌ مه‌ڕ خۆیان هه‌بوو. ده‌سته‌ڵاتێک که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای زنجیره‌یه‌کی به‌هێزی پێوه‌ندی عه‌شیره‌تی و ده‌ره‌به‌گی هه‌ڵچنرابوو. چینی فه‌رمانڕه‌وای کورد له‌ جێدا له‌ سێ ده‌سته‌ پێک هاتبوو. نه‌جیوزاده‌ ناوچه‌ییه‌کان، مه‌شاییخی ته‌ریقه‌ته‌ مه‌زه‌بییه‌کان و سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان. گشت ڕێبه‌رانی کورد که‌ به‌ جۆرێک بیری یه‌کگرتنی گشت کورده‌کانیان ده‌ مێشکی دا بووبێ و پێیان خۆش بووبێ په‌ره‌ به‌ده‌سته‌ڵاتی خۆیان به‌ سه‌ر هاونیشتمانانی کوردی خۆیاندا بده‌ن له‌ ناو یه‌کێک له‌و سێ ده‌سته‌یه‌وه‌ سه‌ریان هه‌ڵێنانه‌وه‌ . بۆ وێنه‌ ده‌کرێ ئاماژه‌ بکرێ به‌ به‌درخان به‌گی بۆتان و تۆره‌مه‌ی نه‌جیوزاده‌ ی وی و له‌ درێژه‌ دا سیمای وه‌ک شێخ عوبه‌یدوڵای نه‌هری و سمایل ئاغای سمکۆ ڕێبه‌ری عه‌شیره‌تی شکاک.
له‌ هه‌لومه‌رج و چلۆنایه‌تییه‌کی ئاوا دا، که‌سانی وه‌ک قازیی محه‌مه‌د که‌ بیری وه‌ده‌ستخستنی پله‌ی ڕێبه‌رێکی نه‌ته‌وه‌ییان ده‌ سه‌ر دابوو، له‌ هه‌ڵکه‌وتێکی لاواز دا بوون. ئه‌وه‌ ڕاسته‌ که‌ قازیی محه‌مه‌د له‌ شاری مه‌هاباد وه‌کوو ئه‌ندامی بنه‌ماڵه‌یه‌کی به‌ ئعتیبار و به‌ڕێز ده‌ناسرا به‌ڵام هه‌ر چۆنێک بێ سیمایه‌کی دینی شارستانی بوو و ئه‌و ئعتیبار و ده‌سته‌ڵاته‌ی نه‌بوو که‌ به‌ ئه‌ندامه‌تی له‌ یه‌کێک له‌و سێ به‌شه‌ی ده‌سته‌ فه‌رمانڕه‌واکان دا ده‌یبوو. ئه‌و وه‌کوو ڕێبه‌رێکی نه‌ته‌وه‌یی هیچکام له‌و تایبه‌تمه‌ندی و ئیمتیازانه‌ی نه‌بوو له‌ چاو ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ پێشتر له‌ بیری ڕێبه‌ریی دا بوون و ده‌بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی به‌ هه‌زاران نه‌فه‌ر له‌ بن ئاڵاکه‌یان دا کۆببنه‌وه‌. ئه‌و نه‌ ئیمتیازی بوونی ده‌سته‌ڵاتێکی ئیرسی هه‌بوو به شێوه‌ی ئه‌شڕاف و نه‌جیوزاده‌کان و نه‌ خه‌رمانه‌یه‌ک له‌ ڕه‌وایی و پیرۆزی مه‌شاییخی گه‌وره‌ی ته‌ریقه‌تی قادری و نه‌خشبه‌ندی،نه‌ توانایی و نێوبانگی ئه‌و سه‌رۆک عه‌شێره‌تانه‌ی هه‌بوو که‌ سه‌رۆکایه‌تی کۆنفێدارسیۆنه‌ عه‌شیره‌تییه‌ گه‌وره‌کانیان ده‌کرد.
به‌ڵام له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا و سه‌ره‌ڕای گشت به‌رته‌نگی و ئاسته‌نگییه‌ک قازیی محه‌مه‌د توانی بۆ بڕگه‌یه‌کی زه‌مانیش بێ پله‌ی هه‌ره‌ به‌رزی ڕێبه‌ریی گه‌لی خۆی وه‌ده‌ست بێنێ. له‌ نێو گشت ئه‌و هۆکارانه‌ی دا که‌ له‌ ئاماده‌کردنی زه‌مینه‌ی ده‌سته‌ڵاتی وی دا کاریگه‌ر بوون، وه‌رگرتن و به‌یعه‌ت پێکرانی وه‌کوو ڕێبه‌رێکی نه‌ته‌وه‌یی له‌ لایه‌ن به‌شێکی هه‌راو له‌ کورده‌کانی ئێران، خۆی هۆکارێکی بڕیاده‌ر بوو.ئه‌و ڕووداوه‌ به‌و ئاکامه‌ کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه‌ ئاشکرایانه‌ی دا که‌ به‌ دووی داهات ، ڕووداوێکی گرینگ و بنه‌ڕه‌تی بوو؛ نیشانه‌یه‌کی ئاشکرا بوو له‌ سست بوونی سیستمێکی کۆمه‌ڵایه‌تی کۆن و مه‌ترسی سه‌روبن بوونی نیزیکی سیستمێکی سیاسی دێرینه‌ که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای وی دامه‌زرابوو.
پێشوه‌چوونه‌کانی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی و ئه‌و ئاکامانه‌ی له‌ سه‌روبه‌ندی دواتر دا لێی که‌وته‌وه‌، له‌ خێراکردنی ئه‌و که‌فوکوڵه‌ دا ده‌ورێکی کاریگه‌ری هه‌بوو. دامه‌زرانی سیستمێکی ئیداری تازه‌ یان نوێکراوه‌ له‌ ئێران، تورکیا‌ و عێڕاق، پێواژۆی دامه‌زرانی عه‌شیره‌ته‌ کۆچه‌ره‌کان له‌ جێدا دا گوڕێکی تازه‌ی دا به‌ به‌رته‌نگ کردنی ژیانی خێڵه‌کی و خێرایی ئه‌و ره‌وتانه‌ی زیاتر کرد که‌ له‌ بواری خوێندن و په‌روه‌رده‌، پیشه‌سازی و شارنشینی دا هه‌بوون. له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌وه‌ هێزی گۆڕان و ئاڵۆگۆڕه‌کان، ئه‌گه‌رچی به‌کاوه‌خۆ و له‌ سه‌ره‌خۆ هه‌نگاویان ده‌ناوه‌ به‌ڵام ئه‌و هه‌نگاو نانه‌وه‌یان نه‌پساوه‌ و هه‌میشه‌یی بوو و ته‌نانه‌ت گه‌یشتنه‌ دوورترین شوێنه‌کانی کوردستانیش و ڕچه‌یان له‌ دوای خۆ به‌جێهێشت. پێوه‌ندی و پێبه‌ندییه‌کانی کۆن و ده‌ره‌به‌گی که‌ له‌به‌ر گۆڕانه‌کانی زه‌مانه‌، تا ڕاده‌یه‌کی زۆر لاواز ببوون ئێستا به‌ره‌ به‌ره‌ ڕێگایان ده‌کرده‌وه‌ بۆ جێکه‌وتنی جۆريکی نوێ له‌ پێوه‌ندیی کۆمه‌ڵایه‌تی. ئیدێئۆلۆژی تازه‌ی ناسیۆنالیزم، به‌ پڕ کردنه‌وه‌ی جێگای وه‌فاداری و پێبه‌ندییه‌ کۆنه‌کان، به‌ره‌به‌ره‌ نێوه‌رۆک و سه‌رچاوه‌ی هێز و ده‌سته‌ڵاتی له‌ کوردستان ده‌خسته‌ به‌ر کاردانه‌وه‌ی خۆی.
به‌ڵام هه‌ر ئه‌و جۆره‌ی که‌ پێشوه‌چوونه‌کانی دواتریش نیشانیان دا ئه‌و گۆڕانانه‌ ئه‌وه‌نده‌ش که‌ چاوه‌ڕوان ده‌کرا هه‌راو و به‌ربڵاو نه‌بوون. بناخه‌ نه‌ریتییه‌کانی سیستمی کۆن هێشتا که‌م و زۆر هه‌رمابوون و زۆربه‌ی حه‌شیمه‌تی عه‌شیره‌تی کوردستان تازه‌ وورده‌ وورده‌ هه‌ستیان به‌ ئاکامه‌کانی هێندێک لایه‌نی ئه‌و گۆڕانانه‌ ده‌کرد. هه‌ر بۆیه‌، کاتێک لایه‌نه‌کانی ئه‌و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه‌ له‌ به‌رانبه‌ر یه‌کتری دا ڕاوه‌ستان، باوه‌ڕ و پێوه‌ندییه‌ کۆنه‌کان، به‌هێزترده‌رکه‌وتن له‌ باوه‌ر و پێوه‌ندییه‌ نوێیه‌کان.
زۆر له‌ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان هه‌ستی هاوته‌ریبی و هاودڵیی یان له‌ گه‌ڵ ئه‌و ڕێبه‌ره‌ نوێیه‌ نه‌ده‌کرد. هه‌ر وه‌ک پێشتریش ئاماژه‌ی پێ کرا ئه‌وان له‌و ده‌سته‌ڵاته‌ تازه‌یه‌ که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای شێوه‌کانی هاوگونج له‌ گه‌ڵ نه‌ریته‌ ئاساییه‌کانی پێشوو، پێک نه‌هاتبوو، ده‌ترسان. بۆ زۆر له‌وان گه‌یشتنی قازیی محه‌مه‌د به‌ ده‌سته‌ڵاتی هه‌ره‌ به‌رز، به‌ لادانێکی بێ وێنه‌ ده‌زاندرا له‌و ڕێوشوێنانه‌ی له‌ گۆڕێ دا بوون. له‌ هه‌لسوکه‌وت و ده‌سته‌ڵاتخوازیی وی دڵگیر بوون و هه‌ستی ئێره‌یی یان ده‌برد به‌و ده‌سته‌ڵاته‌ی هه‌یبوو. ئه‌وه‌ش که‌ سه‌باره‌ت به‌ ناسیۆنالیزمی کوردی ده‌یگوت به‌ سه‌رپۆشێکیان داده‌نا بۆ به‌رزه‌فڕییه‌کان و هێزویستی که‌سیی خۆی. به‌ ئیحتیمال به‌ ڕوونی هه‌ستیان ده‌کرد به‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک که‌ له‌ لایه‌ن ئه‌و ڕێبه‌ره‌ نوێیه‌وه‌ له‌سه‌ریان بوو وه‌کوو چینێکی نوخبه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی.
ڕووخانی جمهووریی مه‌هاباد و ئه‌وه‌ی به‌ دووی دا هات
بڕیاری یه‌کێتیی شووڕه‌وی بۆ کشاندنه‌وه‌ی هێزه‌ نیزامییه‌کانی له‌ ئێران که‌ له‌ مانگی مه‌ی 1946/ بانه‌مه‌ڕی 1325ی هه‌تاوی و له‌ ژێر گوشاری توندی هێزه‌ ڕۆژئاواییه‌کان دا درا، ده‌شێ گرینگترین هۆی هه‌ڵوه‌شانی کۆماره‌کانی ئازه‌ربایجان و کوردستان بووبێ. به‌ له‌به‌ر چاوگرتنی پاشه‌کشه‌ی نیزیکی هێزه‌کانی شووڕه‌وی، حکوومه‌‌تی ئێرانیش له‌ بواری نیزامی دا ده‌ستی کرد به‌ جموجووڵی به‌ر بڵاو. هێزی زیاتری نارده‌ ناوچه‌ و قازیی محه‌مه‌د که‌ بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌و جموجووڵانه‌ جگه‌ له‌ چه‌ند یه‌که‌ی عه‌شیره‌تی شل و شه‌وێق نه‌بێ هیچ هێزێکی له‌ به‌ر ده‌ست دا نه‌بوو که‌وته‌ هه‌ڵکه‌وتێکی دژواره‌وه‌.
له‌ مانگی دێسامبری 1946/ سه‌رماوه‌زی 1325ی هه‌تاوی ئه‌ڕته‌ش په‌لاماری برده‌ سه‌ر دێمۆکڕاته‌کانی ئازه‌ربایجان و خۆڕاگری ئه‌وان ده‌ ماوه‌ی 24 سه‌عاتان دا تێک شکا. شکانی هێزه‌کانی فیرقه‌ی دێمۆکڕات له‌ که‌لی قافڵانکووه له‌ شه‌وی 10 دێسامبری 1946/ 19ی سه‌رماوه‌زی 1325ی هه‌تاوی به‌ سه‌ره‌تای کووژانه‌وه‌ی چرای ته‌مه‌نی جمهووری مه‌هابادیش ده‌ژمێردرا. هه‌ر وه‌ک چۆن ساڵێک له‌وه‌ پێشیش، گرتنی ته‌ورێز به‌ ده‌ستی فیرقه‌ی دێمۆکڕات، دامه‌زرانی جمهووری مه‌هابادی به‌ دوو دا هات. جێی سه‌رنجه‌ که‌ ئوستانداری ئازه‌ربایجان که‌ سه‌ر به‌ فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان بوو له‌ په‌یامی خۆ به‌ده‌سته‌وه‌دان دا که‌ بۆ سه‌رۆکوه‌زیری ئێرانی به‌ڕێ کرد ڕایگه‌یاند فه‌رمانده‌ی [ فه‌رمانداری !] کورد سه‌یفی قازی ش له‌ کۆتایی هاتنی تێکهه‌ڵچووه‌کان ئاگادار کراوه‌ته‌وه‌.78 
دوو ڕۆژ دواتر سه‌دری قازی برای قازیی محه‌مه‌د بۆ دیداری سه‌رله‌شکر هومایوونی چوو بۆ میاندواو. مه‌به‌ست له‌و دیداره‌ ئاماده‌ کردنی زه‌مینه‌ی داگیرکردنه‌وه‌ی هێمنانه‌ی هه‌رێمی مه‌هاباد بوو به‌ ده‌ستی ئه‌ڕته‌شی ئێران.دواجار له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ڕێککه‌وتن هه‌ر که‌ هاتوو بارزانییه‌کان له‌و مه‌نته‌قه‌یه‌ کشانه‌وه‌ نیرووی ده‌وڵه‌تی له‌و ناوچه‌یه‌ دامه‌زرێندرێته‌وه‌.
دوای پاشه‌کشه‌ی بارزانییه‌کان به‌ره‌و نه‌غه‌ده‌ ئه‌ڕته‌شی ئێران به‌ره‌و مه‌هاباد جووڵا. ده‌سته‌یه‌ک له‌ هێزی چه‌کداری عه‌شیره‌تی، له‌ وانه‌ سواره‌ی دێبۆکری ، مامه‌ش و مه‌نگوڕ – سێ عه‌شیره‌تی سه‌ره‌کی که‌ دژی ڕێژیمی مه‌هاباد بوون – وه‌کوو پێشقه‌ره‌وڵ، له‌گه‌ڵ نیرووی ده‌وڵه‌تی بوون. به‌ڵام له‌ نیزیک مه‌هاباد نوێنه‌رێکی قازیی محه‌مه‌د پێشی پێ گرتن و پێی ڕاگه‌یاندن له‌و ڕێکه‌وتنه‌ی دا که‌ کراوه‌ باسی داگیرکردنی مه‌هاباد به‌ ده‌ست ئه‌ڕته‌شی ئێران کراوه‌ و نه‌ک هێزی عه‌شیره‌تی که‌ بوونیان له‌وێ ده‌یتوانێ ببێته‌ هۆی ئاڵۆزی و نائارامی. ئه‌و داوایه‌ قه‌بووڵ کرا و هێزه‌ عه‌شیره‌تییه‌کان پاشه‌کشه‌یان کرد. ئه‌ڕته‌شی ئێران هاته‌ نێو مه‌هاباد و بۆ چه‌ند ڕۆژانیش پێوه‌ندیی نێوان فه‌رمانده‌کانی ئه‌رته‌ش و سه‌رکرده‌ کورده‌کان باش بوو.79
به‌ڵام ئه‌م مانگی هه‌نگوینه‌ زۆری نه‌برد. له‌ 17 و 18ی دیسامبری 1946/ 26 و 27ی سه‌رماوه‌ز زۆر له‌ سه‌رانی کورد ، له‌وانه‌ قازیی محه‌مه‌د و ئامۆزاکه‌ی سه‌یفی قازی گیران و زیندانی کران. سه‌دری قازی ش له‌ 30 دیسامبر/ 9ی ڕێبه‌ندان له‌ ماڵی خۆی له‌ تاران گیرا و ناردرا بۆ مه‌هاباد تا له‌ لای براکه‌ی قازیی محه‌مه‌د زیندانی بکرێ. به‌ له‌به‌ر چاوگرتنی گشت ئه‌و به‌ڵگانه‌ی به‌ده‌سته‌وه‌ن هیچ پاساوێکی ڕه‌وا بۆ گرتنی سه‌دری قازی له‌ ئارا دا نه‌بوو و ئه‌و کاره‌ جگه‌ له‌ کۆنه‌ قین نه‌بێ چ هۆیه‌کی دیکه‌ی نه‌بوو. ئه‌و له‌ ته‌واوی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی دا که‌ جمهووری مه‌هاباد له‌ سه‌ر کار بوو، هه‌ڵوێستێکی مه‌نتیقی و لانه‌گرانه‌ی سه‌باره‌ت به‌و ڕێژیمه‌ هه‌بوو که‌ براکه‌ی به‌ڕێوه‌ی ده‌برد. ئه‌و نوێنه‌ری پارڵمان بوو و له‌ تاران ده‌ژیا و له‌ ماوه‌ی ئه‌و ساڵه‌ دا ته‌نێ ئه‌گه‌ر له‌ لایه‌ن ده‌‌سته‌ڵاتدارانی ئێرانه‌وه‌ ‌ داوخوازی ڕاوێژ و ناوبژیوانی لێ کرابا له‌ تاران ده‌چووه‌ ده‌ره‌وه‌.80
به‌ گیران و ده‌ستبه‌سه‌ر کرانی سه‌رانی کورد، ئه‌ڕته‌شی ئێران که‌ ئێستا کۆنتڕۆڵی ته‌واوی مه‌هابادی به‌ ده‌سته‌وه‌ بوو، داوای له‌ ته‌واوی ئه‌و که‌سانه‌ کرد که‌ ئه‌گه‌ر سکاڵا و گازندێکیان دژی زیندانییه‌کان هه‌یه هه‌ر ‌ سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌یه‌کیان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ بهێننه‌ گۆڕێ.81  به‌و هه‌نگاوه‌ چاره‌نووسی گیراوانیش دیاری کرا. ڕاگه‌یێندراوی ئه‌ڕته‌ش سه‌باره‌ت به‌ پێکهاته‌ی ئه‌و ده‌سته‌ داوه‌رییه‌ی که‌ قازیی محه‌مه‌دیان محاکه‌مه‌ ده‌کرد له‌ که‌سانی ئاوای که‌ له‌مێژ بوو پێوه‌ بوون دوایی بهێنن به‌ ده‌سته‌ڵاتی وی بۆ خۆی نێوه‌رۆکی ناعادڵانه‌ی ئه‌و محاکه‌مه‌یه‌ی ده‌درکاند.82
ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی هه‌شتاهه‌زار ڕیاڵ ی سندووقی ئیداری دارایی بۆکان، هاوکاری له‌ گه‌ڵ حه‌مه‌ڕه‌شید و بارزانییه‌کان و ناردنی په‌نجا لاوی کورد بۆ په‌روه‌رده‌ی نیزامی له‌ یه‌کێتیی شووڕه‌وی ئه‌و بابه‌تانه‌ی بوون که‌ مه‌حکه‌مه‌ قازی پێ تاوانبار ده‌کرد.83 دوای ته‌واو بوونی محاکه‌مه‌ قازیی محه‌مه‌د، سه‌یفی قازی و سه‌دری قازی سزای ئێعدامیان بۆ بڕایه‌وه‌. قازیی محه‌مه‌د به‌ دوای ئاگادار بوون له‌ حوکمێک که‌‌ بۆ برایه‌که‌ی بڕابووه‌وه‌، له‌و بێ عه‌داڵه‌تییه‌ی که‌ له‌و حوکمه‌ دا شارابووه‌وه‌ سه‌ری سوڕمابوو ،داوای کرد گیانی وی بپارێزرێ، به‌ڵام حه‌وله‌کانی چی لێ شین نه‌بوو و له‌ به‌ره‌به‌یانی 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1325ی هه‌تاوی / 30ی مارسی 1947ی زایینی هه‌ر سێکیان له‌ مه‌یدانی سه‌ره‌کی مه‌هاباد که‌ سه‌ربازه‌ ئێرانییه‌کان گه‌مارۆیان دابوو ئێعدام کران.84
خه‌به‌ری ڕووخانی جمهووری مه‌هاباد و ئێعدامی قازیی محه‌مه‌د و هاوڕێیانی بووه‌ هۆی خه‌فه‌ت و په‌ژاره‌ی خه‌ڵک له‌ هه‌موو کوردستان. له‌ تورکیا‌ و عێڕاق ده‌ره‌تانی ده‌ربڕینی هه‌ست و سۆزی گشتی به‌ ئاشکرا نه‌بوو و له‌ کوردستانی ئێرانیش که‌ حکوومه‌تی نیزامی به‌سه‌ردا زاڵ کرا بوو خه‌ڵک به‌ په‌ژاره‌ و غه‌مناک به‌ڵام بێده‌نگ بوون، ته‌نیا خه‌به‌ر هات که‌ له‌ 11ی مانگی مه‌ی ساڵی 1946/ 31ی بانه‌مه‌ڕی 1326ی هه‌تاوی له‌ خوڕه‌م ئاباد نێوه‌ندی لورستان خوپیشاندانی به‌ زه‌بروزه‌نگ به‌ دژی ئێعدامه‌کانی مه‌هاباد کراوه‌. 85
ئاکامی پڕ له‌ ده‌رد و داخی ڕووخانی مه‌هاباد بۆ کورده‌کان و بۆ ئه‌و خه‌ڵکه‌ی له‌نێویان دا ده‌ژیان هێشتا هه‌ر به‌رده‌وام بوون. وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێ کرا ژماره‌یه‌ک له‌ ئه‌فسه‌رانی کوردی ئه‌ڕته‌شی عێڕاق که‌ له‌ کاتی سه‌رهه‌ڵدانی مه‌لا مسته‌فا له‌ عێڕاق له‌گه‌ڵی که‌وتبوون، دوای شکانی ئه‌و سه‌رهه‌ڵدانه‌ له‌ گه‌ڵی هاتبوون بۆ مه‌هاباد. به‌ ڕووخانی مه‌هاباد ئه‌و ئه‌فسه‌رانه‌ گه‌ڕانه‌وه‌ عێڕاق و دوای ماوه‌یه‌کی کورت گیران. له‌ 19ی ژوه‌نی 1947/ 28ی پووشپه‌ڕی 1326ی هه‌تاوی چوار که‌س له‌و ئه‌فسه‌رانه‌: عێزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز، مسته‌فا خۆشناو، محه‌مه‌د مه‌حموود و خه‌یروڵا عه‌بدولکه‌ریم له‌ به‌غدا ئێعدام کران.86
بێزاری و ترس وخۆف له‌و ئێعدامانه‌ له‌ گێڕانه‌وه‌ نایه‌ن. ئه‌وه‌ یه‌که‌م جار بوو ناسیۆنالیسته‌ کورده‌کان له‌ عێڕاق هه‌لسوکه‌وتێکی ئاوایان له‌ گه‌ڵ ده‌کرا. کاردانه‌وه‌ی ئه‌و ڕووداوه‌ له‌ نێو کورده‌کانی عێڕاق و هه‌موو جێی دیکه‌، واق وڕمان، نائومێدی و تووڕه‌یی بوو. به‌و زه‌بره‌ ناسیونالیزمی کورد نه‌ لاواز بوو و نه‌ له‌نێو چوو، به‌پێچه‌وانه‌ سه‌لماندی سه‌رچاوه‌یه‌کی به‌هێزه‌ به‌تایبه‌تی بۆ ده‌سته‌یه‌ک له‌ ناسیۆنالیسته‌ کورده‌کان. ئێستا ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی ڕووناکبیران- هێزێکی تازه‌ که‌ حه‌ولی وه‌ده‌ستهێنانی سه‌رۆکایه‌تی کورده‌کان ده‌دا – ئه‌گه‌ر فه‌خر و شانازی به‌ شه‌هیدانه‌وه‌ بکه‌ن، به‌ دڵنیایی و به‌ ووره‌ی قایمه‌وه‌ ده‌توانن ئه‌وه‌ بڵێن.  چاپه‌مه‌نی کورده‌کان له‌ هه‌نده‌ران به‌ به‌ربڵاوی باسی له‌ سێداره‌ دانی قازیی محه‌مه‌د و هاوڕێیانی له‌ مه‌هاباد و ئه‌و چوار ئه‌فسه‌ریان کرد له‌ به‌غدا. ڕه‌نگه‌ بڵاوکراوه‌ی ڤۆیس ئاف کوردستان " ده‌نگی کوردستان" چلۆنایه‌تی هه‌ستی لاوه‌ کورده‌ ناسیۆنالیسته‌ توندئاژۆ و چه‌په‌کان به‌شێوه‌یه‌کی هه‌ره‌ چاک ده‌رببڕێ – ئه‌وه‌ بڵاوکراوه‌یه‌کی پۆلی کۆپی کراوه‌ که‌ له‌ لایه‌ن خوێندکارانی کورد له‌ ئوڕووپا ده‌رچووه‌. ژماره‌ی مانگی ئووتی ساڵی 1949ی ئه‌و بڵاوکراوه‌یه‌ ته‌رخان کراوه‌ بۆ ئێعدامه‌کانی مه‌هاباد و به‌غدا له‌ دوو ووتاری جوێ دا. ووتاری " شانازیی ئه‌به‌دی بۆ قازیی محه‌مه‌د" به‌ زمان و تێرمینۆلۆژی تۆخی کۆمۆنیستی ڕق و بێزاری ده‌رده‌برێ به‌دژی‌ ئه‌مه‌ریکاییه‌کان ( به‌تایبه‌تی سه‌رکۆمار ترومه‌ن)، بریتانیاییه‌کان، تورکه‌کان و، ئێرانییه‌کان. ئه‌و ووتاره‌ زاراوه‌ی هه‌ره‌ توند له‌ مه‌ر ئێرانییه‌کان به‌ کار ده‌هێنێ و هه‌ستی بێزاری و تووڕه‌یی خۆی به‌وان ده‌ڕێژێ و وه‌ک " فاشیسته‌ شاپه‌رسته‌ حه‌شیش کێشه‌کان" نێویان لێ ده‌نێ". 87 
ئێعدامی ئه‌فسه‌ره‌ کورده‌کانی ئه‌رته‌ش له‌ ژێر سه‌ردێڕی " وه‌سییه‌تنامه‌ی شه‌هیده‌کانمان" دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌. مه‌به‌ستی ئه‌و ووتاره‌ گێڕانه‌وه‌ی دوایین په‌یامی ئه‌و ئه‌فسه‌رانه‌یه‌ به‌ر له‌ ئێعدام کردنیان. له‌ ووتاره‌که‌ دا هاتووه‌ ئه‌فسه‌ره‌کان باسی هه‌ستی خۆیان کردووه‌ له‌ ئاست بنه‌ماڵه‌کانیان و کوردستان و ڕایانگه‌یاندووه‌ ئه‌و هۆیانه‌ی که‌ دنه‌ی ئه‌وانی دا بۆ به‌ده‌سته‌وه‌ گرتنی چه‌ک له‌ پێناو پاراستنی ئامانجه‌کانیان دا بوو. هه‌موو ئه‌فسه‌ره‌کان قسه‌کانی خۆیان به گوتنه‌وه‌ی دروشم به‌ ده‌نگی به‌رز کۆتایی پێ هێنا، جگه‌ له‌ مسته‌فا خۆشناو نه‌بێ که‌ هیوای ده‌ربڕی ژیانی وی ببێته‌ ئیلهامده‌رێک بۆ سێ منداڵه‌ پچووکه‌کانی. محه‌مه‌د مه‌حموود هاواری کرد " بژی به‌ ژیانی ئه‌به‌د کوردستان! " خه‌یروڵا عه‌بدولکه‌ریم هاواری کرد " بمرن دوژمنانی ئێمه‌ و هه‌ر بژی کوردستان!" و عێزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز هاواری کرد، " مه‌رگ و نه‌مان بۆ ئه‌مپریالیسته‌کان و نۆکه‌ره‌ چڵکاوخۆره‌کانیان! " 88‌
به‌راوردێک له‌ نێوان ڕێژیمی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان و جمهوری مه‌هاباد
هێندێک له‌ هۆیه‌کانی شکانی کۆماری مه‌هاباد ده‌کرێ له‌ به‌روارد له‌ گه‌ڵ حکوومه‌تی فیرقه‌ی دێمۆکڕات له‌ ته‌ورێز باشتر ڕوون ببنه‌وه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا که‌ ئه‌و دوو ڕێژیمه‌ له‌ یه‌ک زه‌مان دا پێک هاتن و ده‌کرێ بگوترێ هاوکات و له‌هه‌لومه‌رجێکی وه‌کویه‌کیش دا کۆ کرانه‌وه‌، به‌ڵام جیاوازی ئاشکراشیان له‌گه‌ڵ یه‌کتری هه‌بوو.
له‌و دوو رێژیمه‌ دا، ئازه‌ربایجانییه‌کان ڕیکخستنێکی باشتر و ئه‌زموونی سیاسی زیاتریان هه‌بوو و پشتیان دابووه‌ نه‌ریتێکی شۆڕشگێڕانه‌ که‌ پنچ و بناوانی ده‌گه‌یشته‌وه‌ شۆڕشی مه‌شڕووته‌ی ئێران له‌ ساڵانی 1909-1905.ئه‌و جیاوازییانه‌ به‌ تایبه‌تی له‌ مه‌ڕ ئه‌و جۆره‌ که‌سانه‌ی که‌ له‌ کوردستان و ئازه‌ربایجان دا ڕێبه‌رایه‌تییان به‌ده‌سته‌وه‌ گرت خۆی نیشان ده‌دا. میر جه‌عفه‌ری پیشه‌وه‌ری و دوکتور سه‌لاموڵای جاوید وڕێبه‌ره‌کانی دیکه‌ی ئازه‌ربایجانی هه‌رکامێکیان کۆمۆنیستی کۆنه‌کار و به‌ ئه‌زموونی جیدی حیزبی بوون که‌ ده‌یان زانی وه‌دوای چ ئامانجێک که‌وتوون. 89 له‌کاتێک دا سه‌رانی کورد که‌سانی ساده‌ و خۆ پێگه‌یاندوو بوون زۆربه‌یان له‌ رووی سیاسییه‌وه‌ دڵ ساف و ساویلکه‌ بوون و له‌ ڕووی ئیدێئۆلۆژیشه‌وه‌ ڕێبازێکی تایبه‌تییان نه‌بوو. زێهنییه‌تی بورژوازی و ده‌ره‌به‌گی سه‌رانی کورد له‌ گه‌ڵ شێوه‌ بیرکردنه‌وه‌ی مارکسیستی سه‌رانی ئازه‌ربایجان ته‌واو به‌ پێچه‌وانه‌ی یه‌کتری بوون. ته‌نانه‌ت قازیی محه‌مه‌دیش که‌ که‌سایه‌تی هه‌ره‌ زانا و هه‌ره‌ ڕووناکبیر بوو له‌ نێو کورده‌کان دا ته‌نێ هه‌ر پیاوێکی ئایینی خوێنده‌واری ناوچه‌یی بوو. 
ڕیشه‌ و بنه‌مای جیاوازیخوازی ئازه‌ربایجان که‌ گه‌یشته‌ پێکهاتنی فیرقه‌ی دێمۆکڕات و ڕیشه‌ و بنه‌مای بزووتنه‌وه‌ی ناسیۆنالیستی کورد که‌ له‌وه‌وه‌ کۆماری کوردیی مه‌هاباد په‌یدا بوو جیاوازی ئاشکرایان له‌گه‌ڵ یه‌کتری دا هه‌بوو. جیاوازیخوازیی ئازه‌ربایجانی له‌ ژێر کاردانه‌وه‌ی جموجووڵی تورکه‌کان و ڕووسه‌کان بۆ کز کردنی ڕایه‌ڵه‌ی وه‌فاداری و پێبه‌ندییه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی خه‌ڵکی ئازه‌ربایجان دا بوو که‌ ئه‌وه‌ش به‌ هه‌نگاوی یه‌که‌م داده‌ندرا بۆ وەسەرخستنەوە و یەکگرتنەوەی. جمهووری ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی که‌ ڕێکخستنێکی باشتری هه‌بوو ده‌یتوانی شوێنی زیاتر له‌ سه‌ر خزمه‌کانی بکا له‌و به‌ری سنوور. شووڕه‌وییه‌کان که‌ بێ گۆمان قه‌ت ده‌ستیان له‌ بیری ڕاکێشانی ئازه‌ربایجانی ئێران بۆ نێو ناوچه‌ی ده‌ستوپێوه‌ندی خۆیان و دواجار وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ی هه‌ڵنه‌گرتبوو، به‌ لێزانی ته‌واوه‌وه‌ له‌ هه‌ر ده‌رفه‌تێک که‌ زه‌مینه‌ی هاوبه‌شی ئێتنیکی، کولتووری و جوگرافیایی ئه‌و دوو ئازه‌ربایجانه‌ی هێنابا گوڕێ،که‌لکیان وه‌رده‌گرت.
له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ تورکه‌ عوسمانییه‌کان که‌ له‌ بڕگه‌یه‌کی مێژوویی دا بۆ ئه‌وه‌ی ئازه‌ربایجانی ئێران بکه‌نه‌ ئی خۆیان ڕقه‌به‌رییان له‌ گه‌ڵ ڕووسه‌کان ده‌کرد به‌تایبه‌تی له‌ ساڵانی به‌ر و نیزیک له‌ شه‌ڕی جیهانی یه‌که‌م به‌ زنجیره‌یه‌ک له‌ بانگه‌شه‌ و ته‌بلیغاتی به‌ربڵاوی پان ئیسلامی و پان توورانی یه‌وه‌ خه‌ریک بوون ( به‌ زه‌ق کردنه‌وه‌ی به‌ کارهێنانی زمانه‌کانی ئۆراڵ ئاڵتایی ئاسیایی نێوه‌ڕاست). له‌و ڕووه‌وه‌ ئه‌و کۆکراوه‌ی جموجووڵی له‌ نێوه‌ند ڕه‌ویوینه‌وه‌ی که‌ تورکه‌کان و ڕووسه‌کان سازیان کرد بوون له‌ کۆنه‌وه‌ ئازه‌ربایجانیان کرد بووه‌ ئامانجی خۆیان و هێندێک جاریش لایه‌نگری له‌و دوو هێزه‌ ڕقه‌به‌ره‌ خۆی نیشان دابوو و ده‌شێ ئه‌و بزووتنه‌وه‌ شووڕه‌وی خوازانه‌یه‌ی که‌ له‌ ساڵانی 46-1945/ 25-1324 له‌ ژێر ڕێبه‌ری دێمۆکڕاته‌کانی ئازه‌ربایجان دا سه‌ری هه‌ڵدا، به‌ هه‌نگاوی هه‌ره‌ جیدی دابندرێ که‌ به‌ مه‌به‌ستی وه‌دیهێنانی ڕاکێشانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ له‌لایه‌ن ڕووسیه‌ی شووڕه‌وییه‌وه‌ هه‌لهێندرابێته‌وه‌. 
ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌ی که‌ گه‌یشته‌ دامه‌زرانی کۆماری مه‌هاباد یه‌کێک له‌ ده‌ربڕین و ده‌رکه‌وته‌کانی ناسیۆنالیزمی شاراوه‌ی کورد بوو که‌ جار‌ و بار له‌ یه‌کێک له‌ هه‌رێمه‌ کوردنشینه‌کاندا گڕی ده‌گرت. ده‌ستپێکردنه‌وه‌ و سه‌رهه‌ڵێنانه‌وه‌ی ئه‌و ڕاپه‌ڕینانه‌ ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێنێ که‌ سه‌ره‌ڕای شکانی په‌یتا په‌یتایان،ئاواتی کوردان بۆ سه‌ربه‌خۆیی قه‌ت به‌ ته‌واوی له‌ نێو نه‌چووه‌. ده‌بێ ئاماژه‌ی پێ بکرێ که‌ ئه‌و ته‌قینه‌وه‌ کوردییانه‌ ته‌بیعه‌تی خۆچۆش و ناوچه‌ییان هه‌بووه‌ و قه‌ت شێوه‌ی جووڵانه‌وه‌یه‌کی په‌ره‌گر و هه‌موو گره‌وه‌یان به‌خۆوه‌ نه‌گرتووه‌. له‌ ڕاستییدا، کورده‌کان قه‌ت شانبه‌شانی یه‌کدی ڕاپه‌ڕینێکی یه‌کگرتوویان نه‌کردووه‌، ته‌نانه‌ت له‌ چوارچێوه‌ی هه‌رکام ‌ له‌و چه‌ند ووڵاتانه‌ی دا که‌ نیشته‌جێی ئه‌وێن. ئه‌وه‌ش بێگومان ئاکامی نه‌بوونی ڕێکخستنێکی نێوه‌ندییه‌ که‌ بتوانێ چالاکی کورده‌کان له‌ هه‌رکوێیه‌ک بێ ڕێک بخا و به‌ڕێوه‌ی به‌رێ. 
له‌وه‌ش زیاتر فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان به‌ هه‌بوونی ڕێکخستنێکی له‌کارهاتووتر و ڕێبه‌رانی به‌ ئه‌زموونتر و لێزانتر له‌ به‌راورد کردن له‌گه‌ڵ کورده‌کانی مه‌هاباد دا، ئه‌رکێکێکی ساده‌تریشی له‌ به‌ر ده‌م بوو که‌ بریتی بوو له‌ سازکردنی زه‌مینه‌ی وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ی ئازه‌ربایجانی ئێران له‌ یه‌کێتیی شووڕه‌وی.90 ئه‌وان توانییان هه‌موو توانایی خۆیان له‌ سه‌ر نوخته‌یه‌ک کۆبکه‌نه‌وه‌ و حه‌ولی خۆیان جگه ‌له‌و ڕێگایه‌ دا نه‌بێ له‌ سه‌ر شتێکی دی دانه‌نێن. له‌کاتێک دا ئه‌رکی به‌رده‌م ڕێژیمی مه‌هاباد به‌و هاسانییه‌ نه‌بوو. ئه‌وان ده‌یانه‌ویست کاکڵی ده‌وڵه‌تێکی هه‌مووگره‌وه‌ی کورد دامه‌زرێنن که‌ هه‌موو خاکی کوردی وه‌به‌ر بگرێ. ئه‌گه‌رچی له‌و بڕگه‌ مێژووییه‌ دا ده‌گژ ئێران ڕۆهاتبوون به‌ڵام ده‌یانزانی دواجار ده‌بێ به‌شه‌ گه‌وره‌تره‌کانی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ کورده‌ی دادێش له‌ تورکیا‌ و عێڕاق و سووریا‌ جوێ که‌نه‌وه‌.
یه‌کێکی دیکه‌ له‌ جیاوازییه‌ گرینگه‌کانی نێوان جمهووری کورد و ڕێژیمی ئازه‌ربایجان که‌ ده‌کرێ باسی لێوه‌بکرێ ته‌رخان بوونی به‌ڕێژه‌ی مه‌هاباد بوو له‌ ئاست ده‌ستێوه‌ردانی ڕۆژانه‌ی شووڕه‌وی. له‌ به‌راورد کردن له‌ گه‌ڵ ئازه‌ربایجان هه‌بوونی هه‌ڵسووڕاوی شووڕه‌وی له‌ مه‌هاباد هێنده‌ی هه‌ست پێ نه‌ده‌کرا و ئه‌و که‌سانه‌ش که‌ له‌و ناوچه‌یه‌ کاریان ده‌کرد،خۆیان که‌متر ڕاده‌نا و هه‌ڵسوکه‌وتیان قوڵوومه‌ندییه‌کی زیاتری پێوه‌ دیار بوو.سه‌ڕه‌ڕای وه‌درۆخستنه‌وه‌ و شاردنه‌وه‌ی له‌لایه‌ن کورده‌کانه‌وه‌ وا وه‌به‌رچاو دێ که‌ شووڕه‌وییه‌کان نوێنه‌رێکی هه‌میشه‌یی یان له‌ مه‌هاباد هه‌بوو بێ و یه‌کێک له‌ دوایین نوێنه‌ره‌کانیان له‌ مه‌هاباد که‌ ده‌گوترێ تا زه‌مانی ڕووخانی ڕێژیمی قازیی محه‌مه‌د له‌وێنده‌رێ بووه‌ و دواتر هه‌ڵات بۆ کۆنسوولخانه‌ی شووڕه‌وی له‌ ته‌ورێز که‌سێک بوو به‌ نێوی ئه‌سه‌دۆف.91
ئه‌و فه‌زایه‌ی باڵی به‌سه‌ر مه‌هاباد دا کێشابوو له‌گه‌ڵ که‌شوهه‌وای زاڵ له‌ ئازه‌ربایجان جیاوازی ئاشکرای هه‌بوو.ئازادییه‌ که‌سییه‌کان له‌ ته‌ورێز به‌ته‌واوی به‌رته‌نگ کرابوون و ته‌نانه‌ت له‌ به‌کارهێنانی شێوه‌ی تێڕۆریستیش ده‌ست نه‌ ده‌پارێزرا، له‌کاتێک دا له‌ مه‌هاباد کورده‌کان له‌ لایه‌ن کاربه‌ده‌ستانی مه‌هاباده‌وه‌ ڕاو نه‌ده‌نران و ئه‌زییه‌ت نه‌ده‌کران و زه‌برو زه‌نگ به‌دژی دژبه‌ران، ڕێزپه‌ر بوو. یه‌کێک له‌ ڕۆژنامه‌نووسانی ئێرانی که‌ باسی پێشوه‌چوونه‌کانی ئه‌و هه‌رێمه‌ی کردووه‌ په‌سنی حوکمڕانی نه‌رموونیان و له‌سه‌ره‌خۆی قازیی محه‌مه‌دی داوه‌. ئه‌و ده‌ڵێ قازیی محه‌مه‌د کۆتایی هێنا به‌ تاڵان وڕێگری، جا بۆیه‌ شارۆمه‌ندانی مه‌هاباد ده‌وره‌یه‌کی کورتی ئاشتی و هێمنیان ته‌جروبه‌ کرد. له‌و ماوه‌یه‌ی دا که‌ قازیی محه‌مه‌د ده‌سته‌ڵاتدار بوو، ده‌گوترێ ته‌نێ پیاوێک کووژرا.92
ڕوزڤێڵت ئه‌م ‌ به‌راوه‌رده‌ی خواره‌وه‌ ده‌کا له‌ نێوان ئه‌و دوو ڕێژیمه‌ دا:
" له‌کاتێک دا تێڕۆریزم به‌ سه‌ر ئازه‌ربایجانی ڕۆژهه‌ڵات دا حوکمی ده‌کرد و که‌س ده‌ستی وه‌به‌ر نه‌ده‌هێنا، له‌ کوردستان ئه‌گه‌ر نه‌شڵێین هیچ زیندانیی سیاسی نه‌بوو، به‌ڵام ژماره‌یان که‌م بوو و جگه‌ له‌ یه‌ک دوو نموونه‌دا نه‌بێ هیچ ڕاپۆڕتێک سه‌باره‌ت به‌ کوشتنی سیاسی به‌ ده‌سته‌وه‌ نییه‌. هه‌ڵبه‌ت ژماره‌یه‌ک له‌ کورده‌کان که‌ حه‌زیان له‌ جمهووری نه‌بوو هه‌ڵاتن بۆ تاران. له‌ شه‌قامه‌کانی مه‌هاباد دا ده‌نگی به‌رنامه‌ی ڕادیۆییه‌کانی ئانکارا و له‌نده‌ن وه‌به‌رگوێیان ده‌که‌وت له‌کاتێکدا له‌ ته‌ورێز گوێ دانه‌ ئه‌و به‌رنامانه سزای مه‌رگی به‌دواوه‌ بوو. هۆی ئه‌و ئازادییه‌ له‌ به‌ر لیبێڕالیزم و میانه‌ڕۆیی قازیی محه‌مه‌د و حکوومه‌ته‌که‌ی بووبێ یان له‌به‌ر لێبوونی ئه‌و عه‌شیره‌تانه‌ی که‌ کرده‌وه‌ی به‌ زه‌بر و زه‌نگیان به‌ دژی ئه‌و که‌سانه‌ ته‌حه‌موول نه‌ده‌کرد که‌ سه‌ر به‌ خۆیان بوون، ئه‌و ڕێژیمه‌ هه‌رنه‌بێ له‌ نێو خه‌ڵکی مه‌هاباد دا خۆشه‌ویست بوو و به‌ دوور بوو له‌ ئه‌و به‌رتیل سه‌ندن و زۆردارییه‌ی که‌ له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی حکوومه‌تی نێوه‌ندیی ئێران بوو.93
به‌ کۆتایی کاری ئه‌و دوو ڕێژیمه‌ یه‌کێکی دیکه‌ له‌ جیاوازییه‌ چاوڕاکێشه‌کانی ئه‌وان وه‌ڕوو که‌وت. ئازه‌ربایجان شاهیدی کاردانه‌وه‌یه‌کی به‌ربڵاوی جه‌ماوه‌ری بوو به‌ دژی ڕێژیمی دێمۆکڕاته‌کان، له‌ کاتێکدا له‌ مه‌هاباد هیچ شتێکی ئاوا ڕووی نه‌دا. به‌پێی نووسینی ڕۆزڤێلت،
" ... له‌ سه‌رتاسه‌ری ئازه‌ربایجان هه‌ر که‌ یه‌که‌م نیشانه‌کانی ڕووخان وه‌ده‌رکه‌وتن،جووتێران، کرێکاران و کاسبکاران ده‌ستیان کرد به‌ کوشت و بڕی دێمۆکڕاته‌کان. ئه‌و کاردانه‌وه‌خۆجۆشه‌ بۆخۆی به‌ڕوونی نیشانه‌ی نه‌فره‌ت وبێزاری خه‌ڵک له‌و ڕێژیمه‌ بوو. به‌ڵام له‌ مه‌هاباد هه‌موو شت به‌ ئارامی تێپه‌ڕی و ئه‌وه‌ له‌ حاڵێک دا بوو که‌ له‌ ئازه‌ربایجان پۆلیسێکی نهێنی به‌هێزیش هه‌بوو که‌ بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ بارودۆخێکی ئاوا له‌ ئاسایی به‌ده‌ریش ئاماده‌یی تێدا بوو له‌ کاتێکدا قازیی محه‌مه‌د ته‌نانه‌ت ئامرازێکی ئه‌وتۆی له‌ به‌ر ده‌ست دا نه‌بوو. ئه‌و ڕاستییه‌ خۆی ده‌کرێ له‌دووی ئه‌و گوزارشتانه‌ بدا و بیان سه‌لمێنێ که‌ سه‌باره‌ت به‌ خۆشه‌ویست بوونی رێژیمی قازیی محه‌مه‌د ، هه‌ر نه‌بێ له‌ پێته‌خته‌که‌ی خۆیدا. 94
مه‌سه‌له‌ی یارمه‌تییه‌کانی شووڕه‌وی به‌ مه‌هاباد
ئه‌و شۆرو شه‌وقه‌ی هه‌ستان و ڕووخانی جمهووری که‌م ته‌مه‌نی مه‌هاباد سازی کرد له‌ ماوه‌ی ده‌ ساڵ دا نیشته‌وه‌ به‌ڵام لێدوان، لێکدانه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ سه‌رچاوه‌ و نێوه‌رۆکی ئه‌و کۆماره‌ هه‌ر ئاوا به‌رده‌وامه‌. هێندێکان ئه‌و کۆماره‌ ته‌نێ به‌گه‌ڵاڵه‌یه‌ک ده‌زانن که‌ شووڕه‌وی سازی کرد و ده‌سته‌یه‌کی دیکه‌ له‌وباوه‌ره‌ دان‌ ئه‌وه‌ ئاکامی هه‌ڵچوونی هه‌ست ونه‌ستی ناسیونالیستیی کورد بووه‌.  بۆ پشتیوانی له‌و دوو بۆچوونانه‌ هه‌ر دووکیان زۆر شت ده‌کرێ بگوترێ.
ڕێژیمی مه‌هابادبه‌شێکی گرینگ له‌ دنه‌ و دڵگه‌رمی خۆی له‌ یه‌کێتیی شووڕه‌وی وه‌رگرت و زۆر له‌ کورده‌کانیش سه‌رکه‌وتنی یه‌کجاره‌کی ئه‌و ئه‌زموونه‌یان به‌ به‌رده‌وامی هاوڕێیه‌تی و پشتیوانی شووڕه‌وی ده‌به‌سته‌وه‌. به‌ڵام له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌رجۆره‌ حه‌ولدانێک بۆ له‌به‌رچاونه‌گرتنی سوێی ناسیۆنالیستی کورد و به‌ که‌م دانانی ده‌ورێکی که‌ کورده‌کان خۆیان له‌و ڕێبازه‌ دا گێڕایان، هه‌م بێ ئینسافانه‌ یه‌ و هه‌م ‌ دووره‌ له‌ ڕاستی. هه‌ر گرینگییه‌کیش له‌و‌ بواره‌ دا بدرێ به‌ هۆکاری شووڕه‌وی هیچ گومانی تێدا نییه‌ که‌ دیارده‌ی مه‌هاباد به‌بێ هه‌بوونی جووڵه‌یه‌کی به‌هێزی ناسیۆنالیزمی کورد،مه‌یسه‌ر نه‌ده‌بوو. 
له‌و سەر‌وبه‌ندی دا قسه‌یه‌کی زۆڕ له‌ مه‌ڕ یارمه‌تی شووڕه‌وی به‌ ڕێژیمی مه‌هابادێ ده‌کرا. له‌ چاپه‌مه‌نی ڕۆژئاوا دا ده‌ست کرا به‌ بڵاوکردنه‌وه‌ی ڕاپۆرتی زۆر سه‌باره‌ت به‌ یارمه‌تی نیزامی شوڕه‌وی و ده‌ستێوه‌ردانی له‌زێده‌ی شووڕه‌وی له‌ کاروباری کورده‌کان دا.  ئه‌و ڕاپۆرتانه‌ به‌ تایبه‌تی له‌ به‌هاری ساڵی 1946/1325 واته‌ هاوکات له‌گه‌ڵ هێرشی کورده‌کان بۆ سه‌ر سه‌ربازخانه‌کانی ئێران له‌ بانه‌،سه‌قز، سه‌رده‌شت و شوێنه‌کانی دیکه‌ی ‌ کوردستانی ئێران زیاتر بوون و ته‌بیعه‌تێکی وورووژێنه‌ریان بو خۆوه‌ گرت.
له‌ مارسی 1946/1325ی هه‌تاوی دا گوزارشت کرا ڕووسه‌کان کورده‌کانی ئێران په‌روه‌رده‌ ده‌که‌ن و چه‌کیان ده‌ده‌نێ و به‌ قاچاغی خه‌ریکی ناردنی چه‌کن بۆ کورده‌کانی عێڕاق و تورکیا‌ . ته‌نانه‌ت باسی ئه‌وه‌ش کرا ‌ ژماره‌یه‌ک له‌ ئه‌فسه‌رانی شووڕه‌وی وه‌کوو ڕاوێژکار  له‌گه‌ڵ کورد ه‌کانی ئێران که‌وتوون.95 هێندێک گوزارشتی دی ئیدیعایان کرد‌ شووڕه‌وی به‌رده‌وامه‌ له‌ سه‌ر ئامۆژگاری کورده‌کان و دانی یارمه‌تی تێکنیکی و چه‌کوچۆڵ به‌وان.96 له‌ سه‌ره‌تاکانی مانگی ئاوریلی 1946/ نێوه‌ڕاستی خاکه‌لێوه‌ی 1325 هێندێک خه‌به‌ر بڵاو بووه‌وه‌ له‌ مه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ کورده‌کان له‌و هێزانه‌ی شووڕه‌وی که‌ له‌ میاندواو دامه‌زرابوون بیست تانک، چوار کامیۆن و ژماره‌یه‌کی نادیار خومپاره‌هاوێژ و چه‌کوچۆڵی دیکه‌یان وه‌رگرتووه‌.97 به‌ڵام گوزارشتی ئه‌و جۆره‌ سه‌باره‌ت به‌ یارمه‌تی ڕووسه‌کان به‌ کورده‌کان هه‌ڵبه‌ستراو بوون و گه‌وره‌ ده‌کرانه‌وه‌. ئێستا ڕوون بووه‌ته‌وه‌ که‌ یه‌کێک له‌ هۆیه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی ڕووخانی جمهووری مه‌هاباد به‌ ووردی نه‌بوونی ئه‌و جۆره‌ یارمه‌تییانه‌ بووه‌. له‌ ڕاستیدا ڕێژیمی قازیی محه‌مه‌د جگه‌ له‌ پشتگه‌رمی و ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی یارمه‌تی که‌ قه‌ت جێ به‌جێ نه‌کران، هیچ یارمه‌تییه‌کی دیکه‌ی وه‌رنه‌گرت.
ژێرنووسه‌کان
1-Elphinston,”The Kurdish Question” International Affairs (London) 22, NO.1,(Jan.1946),97.

جگه‌ له‌ زۆر ئه‌نباری چه‌کوچۆڵی نیزامی که‌ وه‌ده‌ست کورده‌کان که‌وت. وا گوزارشت کراوه‌ زۆر له‌ سه‌ربازانی ئێرانیش که‌ خزمه‌تی سه‌بازیان جێ ده‌هێشت ، چه‌که‌کانی خۆیان دا به‌ عه‌شێره‌ته‌کورده‌کان.

Archie Roosevelt,Jr.,” The Kurdish Republic of Mahabad”, Middle East Journal, NO.3, (July 1947),248

(ڕوزڤێڵت جێگری ئاتاشه‌ی نیزامی ئه‌مه‌ریکا بوو له‌ ئێران و له‌ نێوان مانگی مارسی 1946 تا مانگی فێڤرییه‌ی 1947 له‌ تاران بوو.)

2- Ann K.S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia: 1 Study of Land Tenure and Land Revenue Administration (London, Oxford University Press 1953), P.285.

3- به‌ پێی نووسینی ڕوزڤێڵت "... کورده‌کانیش وه‌کوو ئێرانییه‌کانی دیکه‌ ‌ ڕه‌زا شا ناچاری کردبوون ده‌ست له‌ جلوبه‌رگی خۆجێی خۆیان هه‌ڵ گرن،ئه‌وان ئه‌و جلوبه‌رگانه‌یان به‌ نیشانه‌ی ئابڕووی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان دا ده‌نا و له‌ ماڵه‌کانیان دا شاردیاننه‌وه‌، تا ئه‌وه‌ی که‌ به‌ هێرشی هاوپه‌یمانان بۆ سه‌ر ئێران دیسان ئه‌و جلوبه‌رگانه‌یان ده‌به‌ر کرده‌وه‌...ئه‌و به‌رته‌نگیانه‌ی ڕه‌زا شا له‌ سه‌ر جلوبه‌رگ ده‌به‌ر کردنی دانا بوو، بووه‌ هۆی بێزاری خه‌ڵک له‌وی و له‌ ڕێژیمه‌که‌ی."

Roosevelt 251,n; Also A.M. Hamilton, Road Through Kurdistan ( London: Faber and Faber,1973),296.

4- وه‌ک پێشتر باس کرا سمکۆ ئاغای شکاک و ژماره‌یه‌ک له‌ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی دیکه‌ له‌ شنۆ به‌فێڵ و خائینانه‌ کووژران. ڕه‌زا شا سه‌ید ته‌های نه‌هری شی خسته‌ زیندانه‌وه‌ و به‌وجۆره‌ی ده‌گێڕدرێته‌وه‌، پاشان ده‌رمانداوی کرد و کوشتی.

William O.Douglas, Strange Lands and Friendly People(New York: Harper and Bros.,1951),125-26

داگڵاس له‌ کتێبه‌که‌یدا باسی دوورخستنه‌وه‌ی سه‌رانی به‌ختیاری و ئێعدامی هه‌شتا که‌س له‌ سه‌رانی لوڕ و مردنی ڕێبه‌ری قه‌شقاییه‌کانیش به‌ قاوه‌ له‌ زیندان دا ده‌کا.(139) به‌ پێی نووسینی داگلاس، ده‌گوترێ به‌کار هێنانی قاوه‌ی ده‌رماناوای بۆ ده‌رمانداو کردنی خه‌ڵک ئه‌وه‌نده‌ به‌ربڵاو بوو که‌ ئه‌و کاره‌ به‌ " قاوه‌ی په‌هله‌وی" به‌نێوبانگ بوو.

5- بۆ وێنه‌ ده‌کرێ ئاماژه‌ بکرێ به‌ عه‌شیره‌تی گه‌ڵباغی که‌ له‌ زێدی خۆیان له‌ کوردستان ڕیشه‌کێش کران و له‌ شوێنی وه‌ک هه‌مه‌دان، ئیسفه‌هان و یه‌زد په‌ڕاگه‌نده‌ بوون. دێیه‌کانیان دران به‌ حه‌شیمه‌تێکی تورک زمان که‌ له‌ شوێنی دیکه‌ی ووڵاته‌وه‌ هێندرابوونه‌ ئه‌وێنده‌رێ . گه‌ڵباغییه‌کان دوای وه‌لاچوونی ڕه‌زا شا گه‌ڕانه‌وه‌ زێدی خۆیان.

Lambton. 285-86,

6- Elphinston, 3The Kurdish Question,” 97.

7- Ibid.

8- Lambton, 286.

9-Roosevelt,284.

10- Elphinston, “ The Kurdish Question” 98; also Elphinston, “ The Kurdish Question,” Journal of the Royal Central Asian Society 35,part 1, (Jan.1948), 46.

11- Roosevelt,284.

12- لانگریک که‌ باسی ئه‌و ڕووداوه‌ی کردووه‌، ئه‌وه‌ ناڵێ داخودا ئه‌و سه‌رۆک عه‌شیره‌تانه‌ ئی ناوچه‌کانی بن کۆنتڕۆلی بریتانیا یان ئی هه‌رێمی به‌ر ده‌ستی کورده‌کان بوون.سه‌باره‌ت به‌ نێوه‌رۆکی پێشنیازه‌که‌شیان زانیاری زیاتر به‌ده‌سته‌وه‌ نادا.
Longrigg, Iraq,1900 to 1950 Political, Social, and Economic History (London: Oxford University Press, 1953),324

13- Elphinston, “ The Kurdish Question,” 97; Roosevelt,248;Longrigg, Iraq,1900 to 1950,324

14- Ibid.

15- Roosevelt,248.

16- Elphinston, “The Kurdish Question,” 98.

به‌پێی نووسینی لانگریگ حه‌مه‌ڕه‌شید له‌ عێڕاق له‌ دایک ببوو و له‌ سه‌روبه‌ندێکیش دا هاو ووڵاتێتی دوانه‌ی هه‌بوو دوای په‌ڕێنه‌وه‌ له‌ سنووری ئێران و عێڕاق ده‌ستبه‌سه‌ر کرا و له‌ که‌رکووک خزا به‌ندیخانه‌.

Longrigg, Iraq, 1900 to 1950,324

17- Roosevelt, 248.

18- Ibid.

19- “ Axis Propagandists in Turkey – Incitement of Kurds,” Times ( London), Apr.29,1944.

20- Roosevelt,251.

21- Witold Rajkowski, “ Another Danger Spot – Kurdistan,” World Review ( June 1946),

22- Roosevelt,251.

23- Ibid,250, see also Douglas,57ff

24- Roosevelt, 250.

25-Ibid.

26- Ibid., 251.

27- Ibid.,252.

28- Ibid.

29- Ibid., 252-53.

30- Ibid.

31- نه‌جه‌فقوڵی پێسیان. له‌ مه‌هابادی خوێناوییه‌وه‌‌ تا کناری ئاراس،تاران، چاپخانه‌ دیار نییه‌. لاپه‌ڕه‌ی 152.
به‌ پێی نووسینی نیکیتین، قازیی فه‌تتاح له‌ ماوه‌ی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی دا مه‌زنی بنه‌ماڵه‌ی قازی بوو.
Basil Nikitine, Les Kurdes: Etude Sociologiyue et historique(Paris,1956),136,n.1

32-پێسیان، هه‌مانجێ. لاپه‌ڕه‌ی 153

33- Roosevelt,262.

له‌و پێوه‌ندییه‌ دا ده‌کرێ قازیی محه‌مه‌د له‌گه‌ڵ سه‌تتار خان، یه‌کێک له‌ ڕێبه‌رانی شۆڕشی مه‌شڕووتییه‌ت له‌ ئازه‌ربایجان به‌راورد بکرێ. بۆ زانیاری زیاتر سه‌باره‌ت به‌ تێکچوونی به‌ره‌به‌ره‌ی خه‌سڵه‌تی سه‌تتارخان بڕوانه‌:

Edward Granville Browne, The Persian Revolution of 1905-1909 (Cambridge: Cambridge University Press, 1910),570.
34- پێسیان، له‌ مه‌هابادی خوێناوییه‌وه‌... 176.

35- Roosevelt, 261.

36- Ibid.

37- Ibid.

38- حاجی بابه‌ شێخ که‌ سه‌رۆکوه‌زیری ڕێژیمی مه‌هاباد بوو له‌ باسی سه‌فه‌ری خۆی دا بۆ باکۆ که‌ له‌گه‌ڵ چه‌ند که‌سی دی له‌ سه‌رانی کورد چووه‌ ئه‌وێ ده‌نووسێ ئاتا کیشیۆف یه‌کێک له‌و چه‌ند کاربه‌ده‌ستانه‌ی شووڕه‌وی که‌ چاوی به‌وان که‌وت هێندێک فه‌رمانی پێدان ( هه‌ڵبه‌ت سه‌باره‌ت به‌ نێوه‌رۆکی ئه‌و فه‌رمانانه‌ هیچ شیکردنه‌وه‌یه‌ک به‌ ده‌سته‌وه‌ نادا)که‌ ده‌بێ موو به‌ موو جێ به‌ جێی بکه‌ن و هه‌ڕه‌شه‌ی لێکردن ئه‌وانه‌ی‌ جێ به‌ جێی نه‌که‌ن به‌ توندی سزا ده‌درێن. حاجی بابه‌ شێخ ئیدیعا ده‌کا قه‌یرانێک ساز بوو دوای ئه‌وه‌ی ئه‌و دژایه‌تی ده‌ربڕی له‌ ئاست فه‌رمانه‌کانی ژه‌نه‌ڕاله‌که‌ و، قازیی محه‌مه‌د هه‌ڕه‌شه‌ی کرد خۆی ده‌رمانداو ده‌کا.ئه‌و لێی زیاد کرد دواجار دوای پازده‌ ڕۆژ مانه‌وه‌ ڕێگایان پێ درا بگه‌ڕێنه‌وه‌ ووڵاتی خۆیان. [!!] وا وه‌به‌رچاو دێ ‌ هێندێک له‌ سه‌رانی کورد زیاتر له‌ جارێک سه‌ری باکۆیان دابێ. به‌ قسه‌ی حاجی بابه‌شێخ، قازیی محه‌مه‌د دووجار و سه‌یفی قازی سێ جار سه‌ردانی باکۆیان کرد. بڕوانه‌ پێسیان. له‌ مه‌هابادی خوێناوییه‌وه‌... 74-173

39- Roosevelt, 254; Kurdish League, Memorandum sur le situation des Kurdes et leurs revendications (Paris: imprimerie Louis Jean-Gap,1948), 38, and bulletin du Centre d’Etudes Kurdes ( 1948), 17 ( also published by the Kurdish League).

40- به‌ پێی گێڕانه‌وه‌ی:

Roosevelt, 255; Kurdish league, Memorandum sur la situation des Kurdes, 39; Kurdish League Memorandum sur la situation des Kurdes, 21-22; Bulletin du Centre d’Etudes Kurdes ( 1948), 17-18.

پێسیان. مه‌رگ هه‌بوو، بادانه‌وه‌ش هه‌بوو. تاران: شیرکه‌تی سه‌هامی چاپ 1328ی هه‌تاوی.لل 60- 156-41

Cf. Nikintine, Les Kurdes, 201-2; Lucien Rambout, Les Kurdes et le droit: Des texts, des Faits, Paris: Edition du Cerf, 1947, 102-3

42- Daily Express (London) Mar.16, 1946; also Rambout, 101-2.

43- Rambout, 104.

44- Stepanov,24.

45- Roosevelt, 262.

46- هه‌ر دووی ئه‌و بڵاوکراوانه‌ نێویان کوردستان بوو و به‌ ئۆرگانی ڕه‌سمی ڕێژیمی مه‌هاباد ده‌ژمێردران.

-47 Roosevelt, 262.

48- Rambout,104

49- ده‌وڵه‌تی ئێران به‌ دانی وه‌بیرخه‌ره‌وه‌یه‌ک به‌ یه‌کێتیی شووڕه‌وی " ئعترازی کرد له‌ هێنانی که‌لوپه‌لی چاپ و کاغه‌ز له‌ لایه‌ن سه‌رانی کورده‌وه‌ له‌ یه‌کێتیی شووڕه‌وی ڕا بۆ به‌ره‌وپێشبردنی چالاکییه‌کانیان."

Roosevelt, 262- 263.

50- Ibid. 263.,

51- Ibid. 264.,

52- Kurdish League, Memorandum sur la situation des Kurdes, 40-41 ; also Rambout, 105.

53- Kurdish League, Memorandum sur la situation des Kurdes, 41; “ Resume du memorandum sur la situation des Kurdes, “ bulletin du Centre d’ Etudes Kurdes, no.2 (1948), 19; Summary on the Memorandum on the situation of the Kurds and their claims ( Paris: Imprimerie Louis jean-Gap, 1949), 23.Cf. Rambout, 106.

54- Kurdish League, Memorandum sur la situation des Kurdes, 41; Rambout, 106; Kurdish League, Memorandum on the situation of the Kurds, 23.

55- Rambout, 107; Kurdish League, Memorandum sur la situation des Kurdes,41; Kurdish League, Memorandum on the situation of the Kurds, 23.

56- له‌مه‌ر ئه‌و جوێبوونه‌وه‌ سیاسییه‌ ده‌نێو کورده‌کان دا بڕاونه‌:

Maurice Ferro,” La Republique Autonome Kurd d Azerbaidjan” , Le Monde, May 8, 1946; The Scotsman, No.26, 1946; Nikitine, letter to editor, Manchester Guardian, Sept.15,1950

بۆ زانیاری سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵوێستی عه‌شیره‌ته‌کان بڕوانه‌: -57

Roosevelt, 261- 53, 265-66.

له‌ درێژه‌ی ئه‌م لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ دا ئاماژه‌ ده‌کرێ به‌ سۆنگه‌ و هۆی دژایه‌تی عه‌شیره‌ته‌کان له‌گه‌ڵ رێژیمی مه‌هاباد.

58- Ibid., 53- 252-265

59- Ibid., 260.

60- Ibid.,260 n.8

61- Ibid,257 n.3.

62- Ibid., 268

63- Ibid., 252; Douglas,82.

64- Ibid, 73-76,n.5.

65- Roosevelt, 259, n.5.

هه‌ر وه‌ها پێسیان. له‌ مه‌هابادی خوێناوییه‌وه‌ ...،ل 158

66- Roosevelt, 265.

67- Douglas, 59.

68- Ibid., 73.

69- پێسیان، له‌ مه‌هابادی خوێناوییه‌وه‌.... ل.174

70- هه‌ر له‌وێ، ل. 92

71- Roosevelt, 267-68.

72- پێسیان، هه‌ر له‌وێ لل. 47-45

73- Roosevelt, 265.

74- به‌ پێی نووسینی پێسیان شێخ ئه‌حمه‌د ئه‌و قسانه‌ی له‌ دوای ڕووخانی ڕێژیمی مه‌هاباد بۆ وی باس کردووه‌. ئه‌و به‌ر له‌ چاوپێکه‌وتنه‌که‌ قورئانێکی هێناوه‌ و داوای له‌ پێسیان کردووه‌ سوێند بخوا جگه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی و به‌خته‌وه‌ری ئێران هیچی له‌ دڵ دا نییه‌.پێسیان، 2 : 26-25.

75- ده‌بێ له‌به‌رچاوبگیرێ که‌ ئێستا مامه‌شه‌کان به‌ ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تی له‌ پێوه‌ندیی ڕووسی جمهووری مه‌هاباد، به‌ دژی قازیی محه‌مه‌د چالاک بوون، له‌ ساڵانی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانیش دا18-1914 له‌ لایه‌نگرانی سه‌رئیشکی هێزه‌ عوسمانییه‌کان بوون . ده‌گوترێ که‌ باییز پاشا ڕێبه‌ری مامه‌شه‌کان[!!] دوای قه‌ومانی شه‌ڕێکی قورس له‌ نێوان سواره‌ی کورد و یه‌که‌یه‌کی قه‌زاق دا که‌ تێیدا کوڕه‌که‌ی کووژرا تێلگرافی ناردبوو که‌" کوڕی هه‌ره‌ چکۆڵه‌م که‌ ڕووسێکی زۆری سلار کرده‌وه‌ له‌ به‌ر برینه‌ سه‌خته‌کانی گیانی ئه‌سپارد و بوو به‌ ته‌سه‌دوقی سه‌ری ده‌رگای سوڵتان. ئه‌گه‌ر خودا موقه‌ده‌ری کا خۆم و کوڕه‌کانی دیکه‌شم ئاماده‌ین له‌ پێناو خه‌ڵیفه‌ دا فیدا بین."

Nadip, Battariye Iie Atash, 62

به‌ پێی گێڕانه‌وه‌ی عه‌بباس ئه‌لعزاوی. " نادیف،بطارییه‌ اله‌ آتش، 62

76- هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێ کرا ئه‌مه‌رخانی شه‌ریفی ڕێبه‌ری هه‌ره‌ گه‌وره‌ی شکاکه‌کان له‌ سه‌ره‌تاوه‌ لایه‌نگری ڕێژیمی مه‌هاباد بوو. به‌ پێی نووسینی داگلاس ئه‌مه‌رخان له‌به‌ر شه‌ڕ به‌ دژی تورکه‌کان له‌ ماوه‌ی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانیدا بۆ ماوه‌ی 10 ساڵ له‌ زیندانی تورکییه‌ دا بوو.

Douglas, 74.

77- Roosevelt, 265.

78- Ibid., 266.

79- Ibid.

80- Ibid.

81- Ibid.

82- پێسیان.، هه‌مان شوێن، 169

83- هه‌مان. 173

84- هه‌مان.

85- ئه‌و ڕووداوه‌ بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ یه‌کێک له‌نووسه‌رانی نه‌ته‌وه‌خوازی کورد ئاماژه‌ی پێ بکا که‌ لوڕه‌کان زۆر جار سه‌لماندوویانه‌ ‌ به‌شی هه‌ره‌ پایه‌د‌ار و هه‌ره‌ به‌وه‌فای ناسیۆنالیسته‌ کورده‌کانن.
[Hilmi], The map of Kurdistan,8, cited in Rambout,80.

86- جگه‌ له‌و چوار که‌سه‌، پازده‌که‌سی دیکه‌ش ئێعدام کران. گوزارشت کراوه‌ که‌ به‌ هه‌زاران له‌ ئه‌ندامی عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کانیش بۆ ده‌ربڕینی ئعترازی خۆیان خۆپێشاندانیان کردووه‌.

Daily Express (London), June 23, 1947. Cf. Al-Brifkani, 29-30

87- Dengé Kurdistan,no.2 ( Aug.1949),10.

88- Ibid.,11.Cf. Bulletin d’Etudes Kurdes,no.4,10-11

89- سه‌باره‌ت به‌ پیشه‌وه‌ری و سه‌رانی دیکه‌ی فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان بڕاونه‌:

L.P.Elwell – Sutton, “ Political Parties in Iran,” Muddle East Journal 3,no.1 ( Jan.1949): 45-62.

وه‌ له‌ مه‌ڕ ئه‌ندامانی حکوومه‌تی فیرقه‌ له‌و سه‌روبه‌ندی دا:

George Lenczowski, “ The Communist Movement in Iran,” Middle East Journal 1 ( 1947), 43n. 37 and passim.

90- به‌ پێی نووسینی ڕوزڤێڵت ئامانجی فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان بریتی بوو له‌ "... ئه‌نجام دانی شۆڕشێك، ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی ئوستان و ئه‌گه‌ری داوای وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ی بۆ سه‌ر یه‌کێتیی شووڕه‌وی".

Roosevelt, 253.

91- Ibid.,264.

به‌ پێی ڕاپۆرتی یه‌کێک له‌ سه‌رچاوه‌ ئێرانییه‌کان وه‌به‌رچاودێ ئه‌سه‌دۆف له‌ مه‌هاباد کۆنتڕۆلێکی به‌ربڵاوی ده‌کار کردبێ. پێسیان،هه‌مان جێ، 174.

92- پێسیان، هه‌مان جێ 161.

93- Roosevelt, 264-65

94- Ibid., 267.

95- New York Times,Mar.21, 1946; Manchester Guardian, Mar.21, 1946; Evening Standard, Mar.21,1936.

96- Times ( London), Mar.23, 1946. 

97- New York Times, Apr.4, 1946 ; Times ( London), Apr.4,1946.

به‌ ته‌نیشت ئه‌و ڕه‌قه‌مانه‌ی ڕۆژنامه‌ ڕۆژئاواییه‌کان به‌ ده‌ستیانه‌وه‌ داوه‌، یه‌کێک له‌ لێکۆله‌ره‌وه‌ ئه‌مه‌ریکاییه‌کانیش له‌ووتارێک که‌ له‌ گۆواری فارین ئه‌فێرز دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌ هه‌ر باسی ئه‌و جۆره‌ ڕه‌قه‌مانه‌ ده‌کا. بڕاوننه‌:

WilliamLinn, Westerman, “ Kurdish Independence and Russian Expansion,” Foreign Affairs, 24,No.4 

( July 1946), 676.

تێبینی وه‌رگێڕ: ئه‌م وه‌رگێڕانه‌ی سه‌ره‌وه‌ به‌ندی پازده‌هه‌می کتێبی وه‌دیع جووه‌یده‌یە:

Wadie Jwaideh, Kurdish National Movement, Its Origins and Development, Syracuse University Press, 2006,pp.243-66

" بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی کورد، ڕه‌چه‌ڵه‌ک و پێشوه‌چوونه‌کانی" که‌ له‌ ساڵی1960 پێشکێشی زانکۆی سیراکسی کرد و هه‌تا ساڵی 2006 واته‌ 5 ساڵ دوای مه‌رگی خۆی وه‌ک کتێب چاپ نه‌کرا. ئه‌گه‌رچی زیاتر له‌ 50 ساڵ له‌ نووسینی ئه‌و دوکتورانامه‌ ڕاده‌برێ، به‌ڵام تێخوێندنه‌وه‌کانی نووسه‌ر کۆن نه‌بوون. سه‌باره‌ت به‌ مێژووی جمهووری کوردستان جووه‌یده‌ سه‌رچاوه‌ی چاپکراو و له‌ نێو ئه‌واندا زانیارییه‌کانی ڕۆزڤێڵت، داگڵاس و پێسیانی به‌کارهێناوه که‌، وه‌نه‌بێ له‌ هه‌موو ڕوویه‌که‌وه‌ وورد بن. بۆ نموونه‌ ئه‌وه‌ی پێسیان له‌ زمان حاجی بابه‌شێخه‌وه‌ ده‌یگێڕێته‌وه‌ که‌ له‌ "باکۆ هه‌ڕه‌شه‌یان لێکراوه‌" به‌ هیچ جۆر له‌ گه‌ڵ ڕاستییه‌ پێ زاندراوه‌کان ناگونجێ. ڕاسته‌ له‌ سه‌فه‌ری یه‌که‌م دا بۆ باکۆ له‌ کۆتاییه‌کانی 1941 حاجی بابه‌شێخ یه‌کێک له‌ ئه‌ندامانی ئه‌و ده‌سته‌یه‌ له‌ پیاوماقووڵان و سه‌رۆک عه‌شێره‌ته‌ کورده‌کان بووه‌، به‌ڵام ئه‌و به‌ڵگانه‌ی تا ئێستا ڕوون بوونه‌ته‌وه‌ ده‌یسه‌لمێنن‌ له‌و سه‌فه‌ره‌ دا هیچ به‌ڵێن و بڕیاری سیاسی نه‌هاتووه‌ته‌ گۆڕێ. ڕه‌حمه‌تی عومه‌رئاغای عه‌لییار له‌ گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و سه‌فه‌ردا باسی هه‌بوونی دوو بۆچوونی جیاواز له‌ نێو ئه‌و ده‌سته‌یه‌ دا ده‌کا و ده‌ڵێ قازیی محه‌مه‌د و حاجی بابه‌شێخ باسی پێویستی سه‌ربه‌خۆیی کوردستانیان کردووه‌ و عه‌لی ئاغای ئه‌میر ئه‌سعه‌د بۆچوونێکی دیکه‌ی هه‌بووه‌. به‌له‌به‌رچاوگرتنی سیاسه‌تی شووڕه‌وی له‌و سه‌روبه‌ندی دا ئه‌و لێکدانه‌وانه‌ی که‌ ده‌ڵێن مه‌به‌ستی شووره‌وییه‌کان له‌ بانگهێشتنی کورده‌کان ته‌نێ بۆ ناسیاوی بووه‌ و هیچ به‌ڵێنێکی سیاسییان پێ نه‌داون ڕاستتر ده‌نوێنن. ئه‌وه‌ی نرخێکی تایبه‌تی ده‌دا به‌م نووسینه‌ی جووه‌یده‌ له‌ سه‌ر کۆماری کوردستان تێخوێندنه‌وه‌کانێتی و زانیارییه‌ هه‌ڵه‌کان سه‌ده‌مه‌ له‌ شرۆڤه‌ کردنه‌کانی ناده‌ن! له‌ وه‌رگێڕان دا له‌ هه‌رجێیه‌ک هه‌ست به‌ هه‌ڵه‌ی زانیاری کرابێ، بێ ئه‌وه‌ی ده‌ست له‌ ده‌قی ماک بدرێ به‌ نیشانه‌ی [!!] سه‌رنجی خوێنه‌ره‌وه‌ ڕاکێشراوه‌.
مارتین ڤان بڕاونێسن لە نرخاندنی ئه‌و کتێبه‌ی جوویدە دا دەنووسێ: 
" پێوه‌ندی وه‌دیع جووه‌یده‌ له‌ گه‌ڵ کورده‌کان پێوه‌ندییه‌کی جیاواز بوو و، هه‌روه‌ها بۆچوونی ویش بۆ سه‌ر بابه‌ته‌که‌ی جیاواز بوو. ئه‌و له‌ شاری به‌سره‌ له‌ باشووری عێراق چاوی به‌ دنیا پشکووت له‌ بنه‌ماڵه‌یه‌کی عیسایی ( کلدانی) عه‌ڕه‌ب زمان دا و دوایه‌ چووه‌ به‌غدا و له‌وێ له‌ زانکۆ خوێندی و له‌ ساڵی 1942 له به‌شی حقووق دا ده‌ره‌جه‌ی لیسانی به‌ ده‌ست هێنا. له‌ ماوه‌ی ساڵانی شه‌ڕ دا وه‌کوو پشکنه‌ری ناردنی که‌لوپه‌ل و پێداویستی بۆ ئه‌ستانه‌ باکوورییه‌کان له وه‌زاره‌تی نێوخۆ کاری ده‌کرد. ئه‌و پایه‌یه‌ی هه‌لی بۆ ڕه‌خساند به‌ هه‌موو کوردستانی عێراق دا بگه‌ڕێ و به‌ شه‌خسه‌ له‌ گه‌ڵ ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ که‌سایه‌تییه‌کورده‌کان ناسیاوی په‌یدا بکا. ناسیاوی ڕاسته‌وخۆی شه‌خسی وی له‌ گه‌ڵ وڵاته‌که‌ و خه‌ڵکه‌که‌ی ده‌بێ یارمه‌تییه‌کی گه‌وره‌ بوو بێ بۆی له‌و لێکۆڵینه‌وه‌ مێژووییه‌ دا که‌ دوایه‌ کردی، و هه‌روه‌ها زانیاری وردی سه‌باره‌ت به‌ کۆمه‌ڵگه‌ و سیاسه‌تی کوردی که‌ له‌ گشت کتێبه‌که‌ی ڕا ده‌رده‌که‌وێ و چ جێی گومان ناهێڵێته‌وه‌ ئه‌وه‌ له‌ سۆنگه‌ی ئه‌زموونه‌که‌یه‌تی. جووه‌یده‌ به‌ پته‌وی خۆی وه‌ک عه‌ڕه‌بێکی عێراقی ده‌ناسی به‌ڵام له‌ هه‌مان کاتدا وشیارانه‌ هه‌ستی پێ ده‌کرد که‌ سه‌ر به‌ که‌مایه‌تییه‌کی (دینی) شه‌ که‌ زۆرجار تووشی دوو چاوکی له‌گه‌ڵ کردن و فه‌رق و جیاوازی له‌ گه‌ڵ دانان هاتووه‌. ئه‌وه‌ بێگومان یارمه‌تی کردووه‌ به‌ لێتێگه‌یشتن و په‌سندانی کورده‌کان له‌و ده‌وڵه‌تانه‌یدا تێیاندا ده‌ژین و پێوه‌ندییان له‌ گه‌ڵ دراوسێ جۆربه‌جۆره‌کانیان.له‌کاتێکدا ئه‌و نووسه‌رانه‌ی‌ پێشتر له‌سه‌ر ناسیونالیزمی کوردیان نووسیوه‌ ئه‌و مه‌یله‌یان تێدا ده‌بیندرێ ناسیونالیزمی کورد له‌ ڕوانگه‌ی ده‌زگای ئێداری یان گرووپه‌ زاڵه‌کان له‌ نێو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ دا شیبکه‌نه‌وه‌، جووه‌یده‌ به‌ئاگادارییه‌وه‌ هه‌وڵی دا بۆچوون و ڕوانگه‌ی کوردان بهێنێته‌ گۆڕێ. لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی وی یه‌ک له‌ لێکۆڵینه‌وه‌کانی هه‌ره‌ لاگرانه‌ و هه‌ری ژیرانه‌یه‌ به‌ تێگه‌یشتن له‌وه‌ی که‌ چییه‌ کورده‌کان ده‌جووڵێنێ. ئه‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ یه‌که‌م توێژینه‌وه‌ی جیدییه‌ که‌ جه‌خت له‌ سه‌ر ناسیۆنالیزمی کورد بکاته‌وه‌ وه‌کوو بزووتنه‌وه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ و نه‌ک هه‌ر وه‌کوو کاردانه‌وه‌ و به‌رته‌کێک له‌ هه‌مبه‌ر پێڤاژۆی مۆدێرنیزه‌ کردن و رێفۆرم و چاکه‌سازی ئیداری."