هێندێک تێبینیی زمانی 35
هێندێک تێبینیی زمانی 35
حه‌سه‌نی قازی
نه "تیۆر"، نه " تیئۆری" ، به‌ڵکوو "تیۆری"
خوێنه‌ره‌وه‌یه‌کی به‌ڕێز ڕایه‌کی سه‌باره‌ت به تێبینیی زمانی [34] ده‌ربڕیوه و نووسیویه" ئه‌دی بۆ باسی "تیۆر" ناکه‌ی که له باتی "تێئۆری" به‌کاری دێنن؟ کوردی باشوور په‌ندێکیان به سه‌ر زمانی کوردی هێناوه با به سه‌ر ده‌واری شڕی نه‌هێناوه".به‌ر له هه‌مووشت پێم خۆشه ئه‌و ڕاستییه بۆ ئه‌و خوێنه‌ره‌وه به‌ڕێز ڕوون بکه‌مه‌وه که من ئه‌و تێبینیانه له سه‌ر بنه‌مای هه‌ڵاواردنی ناوچه‌یی و جوگرافیایی نانووسم و هه‌موو جۆره گشتاندندنێک سه‌باره‌ت به‌و بابه‌ته گرینگه، واته بابه‌تی زمانناسانه،نه‌ک هه‌ر به کارێکی زانستی نازانم به‌ڵکوو پێم وایه چ یارمه‌تیکیش ناکا به پێڤاژۆی هه‌ڵسه‌نگاندن و لێدوانێکی به‌که‌لک له سه‌ر ئه‌و بابه‌ته. ئه‌گه‌ر پێوانه‌مان مێژووی خوێندن و نووسینی زمانی کوردی بێ، [ لێره‌دا کوردیی نێوه‌ڕاست] ناکرێ دۆخی ئه‌و زمانه له ڕۆژهه‌ڵات به "پێشکه‌وتووتر" و "پێگه‌یوتر" له باشوور بزانین، له به‌ر ئه‌وه‌ی له دیوێک به‌ساڵان به‌و زمانه خوێندراوه، نووسراوه، بڵاوکراوه‌ته‌وه و له دیوه‌که‌ی دیکه هێشتا پۆلێکی فه‌رمی له سیستمی په‌روه‌رده‌ی گشتیدا شک نابه‌ین.جا بۆیه دنه‌ی ڕه‌خنه و چاکخوازی نابێ "ئێتنیکی" یان " ناوچه‌یی " بێ، به‌ڵکوو ده‌بێ به پاڵپشتی تواناییه ده‌روونییه‌کانی ده‌زگای ده‌نگسازی کوردی بێ کاتێک باسی شێوه‌ی ده‌ربڕین و نووسینی وشه و کوته‌ی* خوازراوه له‌و شێوازه دا ده‌که‌ین.
ڕاستی ئه‌وه‌یه که زۆرێک له وشه‌و کوته‌ی ئینگلیسی و فه‌ڕانسه‌یی نه‌ک ڕاسته‌و خۆ ، به‌ڵکوو به‌ڕێگه‌ی زمانه "به‌شه‌براکان" دا خزاونه‌ته نێو زمانی کوردییه‌وه. ئه‌گه‌ر عه‌ڕه‌بزمان " تییری" ئینگلیسی وه‌کۆ "تیۆر" ده‌کار ده‌که‌ن، فارسزمانیش ئه‌م "تییری" یه له گه‌ڵ ده‌زگای ده‌نگسازی خۆیان ده‌گونجێنن و ده‌یکه‌ن به " تێئۆری".لێره‌دا هیچکامیان ناکرێ له شه‌مه‌بازاڕی زمانی کوردی دا به "کوردی" خورد بکڕینه‌وه و بفرۆشرێن ، به‌ڵکوو ئه‌وه‌ی ده‌کرێ ئه‌وه‌یه که سه‌رنجی نووسه‌ران و ده‌کارهێنه‌ران ڕابکێشرێته سه‌ر توانایی خۆیی زمانه‌که‌یان و ئه‌و داوا مه‌عقووله‌یان لێبکرێ وشه‌ی خوازراوه به پێوانه‌ی جیهانی خۆگۆنجاندنی وشان له‌گه‌ڵ زمانی تێوه‌هاتوو و لێره دا کوردیی نێوه‌ڕاست بگونجێنن و ده‌کاری بهێنن.
بابزانین ڕه‌چه‌ڵه‌ک و بنه‌چه‌که‌ی " تیۆری" چییه؟ قامووسی مێریام _ وێبستێر ی ئینگلیزی به ئینگلیزی ئاوای لێکده‌داته‌وه.له به شه‌کانی ئاخافتن دا 'ناو'ه، تاک ه، کۆی ده‌بێ به "تییریز"، ڕیشه‌ی شۆڕ ده‌بێته‌وه بۆ 'تیوریا'ی لاتین، ئه‌ویش له 'تێئۆریا'ی یۆنانی وه‌رگرتووه که بنیچه‌ی 'تێئۆرییه‌ن' بووه و له ساڵی 1592 وه‌وه داکه‌وتووه.واتاکانی، 1: شیکردنه‌وه‌ی کۆمه‌ڵێک فاکت له پێوه‌ندیان له ته‌ک یه‌کدیدا،2: بیری موجه‌ره‌د [ئابستراکت]، 3: پرێنسیپه‌کانی گشتی و موجه‌ڕه‌دی ته‌نه‌یه‌کی فاکت، ئی زانستێک ، یان هونه‌رێک <تیۆری مووزیک>4 ئه‌لف: باوه‌ڕێک، سیاسه‌تێک، یان ڕێوشوێنێک که پێشنیار ده‌کرێ یان پێڕه‌و ده‌کرێ وه‌کوو بنه‌مایه‌ک بۆ کرده‌وه<مێتۆده‌که‌ی له سه‌ر تیۆرییه‌ک هه‌ڵنراوه که هه‌موو منداڵان ده‌یانه‌وێ فێری بن> ،بێ: ئیده‌ئالێک یان کۆمه‌ڵێک فاکت ، پرینسیپ، یان هه‌لومه‌رج _ زۆر جار وه‌کوو فره‌یزی له تیۆریدا [ به قسه] ده‌کار ده‌‌هێندرێ < له تیۆریدا [به‌قسه]، ئێمه هه‌میشه بانگه‌شه‌ی ئازادیمان بۆ هه‌موان کردووه>، 5: پرێنسیپێکی گشتی مه‌عقوول یان له باری زانستییه‌وه شیاوی په‌ژراندن یان کۆمه‌ڵێک پرێنسیپی که ده‌هێندرێنه گۆڕێ بۆ شیکردنه‌وه‌ی دیارده‌کان < تیۆری شه‌پۆلیی ڕۆناکی> .
یای سه‌یران ئه‌من ده‌ڵێم به کوردی بڵێین و بنووسین "تیۆری" له گه‌ڵ ده‌زگای ده‌نگسازیمان ده‌گونجێ نازانم بۆچوونی ئێوه چییه؟
* "کوته" له ئه‌ده‌بییاتی سه‌رده‌می کۆماری کوردستاندا له بری "زاراوه" و " ئیستیلاح" ده‌کار کراوه.
1 comment:
به‌ڕێزم، تێبینییه‌که‌ت به‌جێیه. من پێم وایه هه‌ردووکیان ده‌گونجێن به‌ڵام "تیۆری" ده‌ربڕینه‌که‌ی گرانه. له کاتی ده‌ربڕین دا هه‌ست به گرێیه‌ک ده‌که‌م. "تێئۆری" خۆشتر ده‌گوترێ. له سه‌رچاوه یوونانییه‌که‌شی زۆر دوور نییه، وه‌ک جه‌نابت ده‌فه‌رمووی "ئه‌ویش له 'تێئۆریا'ی یۆنانی وه‌رگرتووه".
سه‌باره‌ت به "هه‌ڵاواردنی ناوچه‌یی"ش ده‌بێ بڵێم، منیش مه‌به‌ستم هه‌ڵاواردن نییه، به‌ڵام ئێستا وه‌ک ده‌زانی سه‌رچاوه‌ی برینه‌که ناوچه‌ی گه‌رمێنه و به داخه‌وه خه‌ریکه ته‌شه‌نه بکا بۆ ڕۆژهه‌ڵاتیش، من پاکانه بۆ ڕۆژهه‌ڵاتیش ناکه‌م، ئه‌وانیش خه‌ریکن به لاساکردنه‌وه‌ی باشوور زمانی کوردی سه‌قه‌ت ده‌که‌ن. مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه با به ده‌وری برینه‌که دا نه‌یه‌ین و نه‌چین؛ با ڕاسته‌وخۆ ده‌ست له سه‌ر برینه‌که دابنێین، به‌شکه‌م ئاوا زووتر چاره بکرێ.
سه‌یران
Post a Comment