دانیشتن لەگەڵ ئەو فرە زمانزانە ئەمریکایی یەی کە ئەوینداری زمانی کوردی یە

سیروان کاجۆ  ١٥ – ی ژووەنی ٢٠١٦

وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی

دانیشتن لەگەڵ ئەو فرە زمانزانە ئەمریکایی یەی کە ئەوینداری زمانی کوردی یە

" مرۆڤ بە کەسێکی کە تەنێ زمانێک بزانە دەڵێ چی؟ ئەمریکایی ." ئەوە نوکتەیەکی باوە  بە ئاسایی خەڵک لە دەرەوەی دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەیڵێن. باشە، هەر نەبێ ئەمریکاییەکی کە من دەیناسم لەگەڵ ئەو پێشداوەرییەی لە مەر ئەمریکاییان هەیە یەک ناگرێتەوە. بە بێ گۆمان ئەو یەک لە زمانناسە هەرە دیارەکانی کوردی سەردەمی ئێمەیە و خۆشی بەوە دەزانێ. تەنێ کێشەیەکی کە هەیە ئەو خۆی بەوە هەڵناکشێ – بەڵام ئەمن پێم وایە ئەو دەبێ ئەوە بکا. ئەو کەسەی باسی لێوە دەکەین  مکاییل ل. شایەت ە ، ئەگەر تا ئێستا نەتانناسیوە من باسێکی دەکەم.

شایەت لە ساڵی ١٩٥٧ لە سینسیناتی لە ئۆهایۆ لە بنەماڵەیەکی جوولەکە دا چاوی بە دنیا پشکووت، و هەر لە تافی منداڵییەوە خۆشەویستییەکی تایبەتی لە مەڕ زمانان و کولتووران دا تێدا پەیدا بوو. باوکی مکاییل ، ستانلی شایەت ، مێژوو زان و شاعیرێکی بە ناوبانگ بوو کە شێعرەکانی بە زمانانی ئینگلیسی و عیبری بڵاو بوونەتەوە. مکاییل لە تەمەنی ٦ ساڵان ڕا دەبەر خوێندن نرا  و چووە خوێندنگەیەکی ڕۆژانەی جووڵەکان و لەوێ  فێری زمانی تەوڕات بوو. دوای تەواو کردنی خوێندنی ئامادەیی، چووە ئیسرائیل و لەوێ زمانی عەڕەبیش فێر بوو، دوایە تورکی ، فارسی و دواجار کوردی فێر بوو.

شایەت دەڵێ : " عیبری وەک زمانی قسە پێکردن بۆ ماوەی دوو هەزار ساڵان زمانێکی مردوو بوو ، بەڵام ئێستا زیندوو کراوەتەوە. ئێستا عیبری زمانێکی مۆدێڕنە و گەڵێک شتی پێ چاپ کراوە. زمانی پەروەردە، سیاسەت ، زانست و هەموو بوارەکانی دیکەیە زمانێکە کە لەگەڵ بارودۆخی سەدەی ٢١ دەسازێ". شایەت دڵنیایە کوردیش ڕۆژێک بەو ئاراستەیە دا دەڕوا.

ئەو قامووسە کوردیی کورمانجی – ئینگلیسی یەی ، مکاییل شایەت ئامادەی کردووە ، لە ساڵی ٢٠٠٢ چاپەمەنیی زانکۆی ییل چاپی کرد و بەرهەمی هەرە گەورە و هەرە هەمەلایەنەیە لە ناو ئەو دوو زمانانە دا، ١٦ ساڵی خایاند ئەو قامووسە ٨٤٦ لاپەڕەییە ئامادە بکا . لەو بارەیەوە شایەت دەڵێ، " حکوومەتی تورک هەمیشە ئەو فکرەی بڵاو کردووەتەوە کە زمانی کوردی بوونی نییە، جا بۆیە ئەو قامووسە گەورە قەڵەوە  باشترین بەڵگەیە بۆ سەلماندی ئەوەی کە ئەوان هەڵەنە. "  شایەت ، کە زیاتر لە ٣٥ زمانی خوێندووە، لەوە سەردەر ناکا کە بۆچی ئەو هەموو چالاک و سیاسییە کوردەی کە لەپێناو مافی کورد دا خەبات دەکەن و خەڵک هان دەدەن زمانی خۆیان بپارێزن ، بەڕاستی سەیرە کە خۆیان زۆربەیان بە کوردی قسە ناکەن ، و ئەگەر قسەشی پێ بکەن، لەماڵێ لەگەڵ منداڵەکانیان دا بە کاری ناهێنن.

با بێینە سەر شتی هەر شیرین سەبارەت بە مکاییل شایەت و خۆشەویستی وی بۆ زمانی کوردی.

ئەوە چیرۆکێکە دەگەڕێتەوە ئەو ساڵانەی ئەو دەچووە مەدرەسە. " من تووشی کوردێکی جوولەکە هاتم  کە دایکوباوکی بە ڕەچەڵەک خەڵکی کوردستانی ئێران بوون" ئەو بەهەڵپەوە ئەو دیدارە وەبیر دەهێنێتەوە. " من لەگەڵ هەموو بنەماڵەکە بوومە دۆست ، و ئەوە بەپرسیارییەکی لەمن دا وورووژاند بۆ ئەوەی فیری زمانی کوردی ببم."ئەو بەردەوام دەبێ و دەڵێ: " کاتێک من لە زانکۆی کالیفۆرنیا لە لۆس ئانجلس زمانی عەڕەبیم دەخوێند ، هۆگری هەڵپەڕکیی فۆلکلۆریش بووم. کتێبێکم دۆزییەوە و بە خوێندنەوەی فێری هێندێ لە هەڵپەڕكی فۆلکلۆرییەکان بووم کە یەکێک لەوانە لە کتێبەکە دا لەمەڕ ڕۆژهەڵاتی تورکییە بوو. لە شی کردنەوەی ئەو هەڵپەڕكییە دا نووسرا بوو  ' ئەوە هەڵپەڕکێی کەمایەتی کوردە لە ڕۆژهەڵاتی تورکییە ' ئەو دەمی تەمەنم ١٨ ساڵ بوو ، وەبیرم دێ لە خۆم پرسی ؛ ئەوە مانای چی ؟ ئایا لە تورکییە جگە لە تورکەکان کەسی دیکەش دەژین؟ ماوەیەکی کورت دوای ئەوە ، چوومە کتێبخانەی زانکۆ و کتێبێکی ڕێزمانم دۆزییەوە کە  بە فەڕانسەیی ڕۆژێ لێسکۆ و جەلادەت بەدرخان سەبارەت بە کورمانجی  نووسیبوویان ."

لە بەر ئەوەی  ئەوەندە سەرچاوە لە بەر دەست دا نەبوو بۆ فێر بوونی کوردی ، بە ڕاستی زۆر بۆی زەحمەت بوو کتێبێک پەیدا کا. " لە هاوینی ساڵی ١٩٨٥ ئەمن لە تورکییە بووم. ئەو کاتەی لەوێ بووم بڕیارم دا کوردی فێر بم. ئەوەش هەنگاویی دواتری مەنتقی بوو ، چونکە ئەو دەمی من دەمتوانی بە عیبری، عەڕەبی ، تورکی و فارسی قسە بکەم. بەدوای کوردێک دا دەگەڕام کە پێی خۆش بێ ئینگلیسی فێر بێ، و لە بری ئەوە  ئەویش کوردی فێری من کا. هاوکارێکم  لە ڕێستورانێک وەیترێکی دۆزییەوە کە ئەوەی پێ باش بوو ، جا ئێمە لە کۆڵانە کۆنەکانی ئەستەنبووڵ دا قەدەممان لێ دەدا من هێندێک ئینگلیسیم فێری وی دەکرد ، ئەویش هێندێک کوردی فێری من دەکرد ". ئەوە جارێ سەرەتا بوو.

کاتێک شایەت گەڕاوە ئەمریکا دەستی کرد بە فێر بوونی کوردی بە ڕێگای خوێندنەوەی دەقان. ئەوە چیرۆکی فۆلکلۆری بوون کە لاپەڕەیەکیان کوردی بوو و لە لاپەڕەی تەنیشتیشی دا دەقە کوردییە یان وەرگێڕدابووە سەر فەڕانسەیی یان ڕووسی. ئەو لەکاتێکدا پێ دەکەنێ دەڵێ : " زۆر کەم شت هەبوو بە ئینگلیسی ، بەڵام ئەمن خۆشحاڵ بووم ئەڵمانی ، فەڕانسەیی ، ڕووسی و تورکی م دەزانی ، چونکە وەرگێڕانێکی زۆر لە نێوان کوردی و ئەو زمانانە دا لە بەر دەست دا بوو:. لایەنی خۆش لە مەڕ مکاییل ئەوەیە کاتێک باسی مژاری زمانەوانی دەکرێ  کە زۆر لە کوردان بە " حەساس " ی دەزانن ئەو سڵی لێ ناکاتەوە بۆچوونەکانی بە ڕاشکاوی بهێنێتە گۆرێ. ئەمن پێم وابێ ئێوە دەزانن ئەمن لێرە دا باسی چ دەکەم. ڕاستە ، مەبەستم کورمانجی و سۆرانی یە. شایەت لە سەر بنەمای  ئەزموونی ٢٠ ساڵ لێکۆڵینەوە لە سەر زمانی کوردی ددان بە جیاوازییەکان نێوان سۆرانی و کورمانجی ، دوو شێوەزاری سەرەکی کوردی دا دەهێنێ ، بەڵام پێی وایە ئەگەر مرۆڤ هەر دووکیان  بخوێنێ و لە هەر دووکیان بکۆڵێتەوە ، جیاوازییەکان بەڕاستی کەم دەبنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا، بە جیدی پێ وایە نابێ هیچ شێوەزارێک بە سەر شێوەزارێکی دیکە دا بسەپێندرێ.

بەپێی قسەی شایەت ، دەبێ ڕێز و حورمەت لەبەر بوونی دوولایەنە لە نێوان گشت شێوەزارە کوردییەکان دا هەبێ، نەک تەنێ هەر کورمانجی و سۆرانی ، بەڵکوو گشتیان دەبێ لەو شوێنانەی ڕێگا بە بەکار هێنانی کوردی دەدەرێ لە خوێندنگەکان دا بخوێندرێن.  " ئەوە تەنێ بابەتێکی زمانەوانی نییە ، لە ڕاستیدا بابەتێکی نەتەوەیی شە، بابەتێکە لەمەر سەبات و ئارامی، لە ڕابردوو دا سەرهەڵدان کراوە لە بەر ئەوەی شێوەزارێک بە تۆبزی دە ئەوکی ئاخێوەرانی شێوەزارێکی دیکە ڕۆ کراوە. "

ئەو قسانەی خوارەوە بیروڕاگۆڕینەوەیەکی خۆمانەیە لەگەڵ شایەت لەمەڕ دوایین پێشوەچوونەکان.

زیڤ: ئەتۆ لەو ماوەیە خەریکی چاپکردنەوەی  قامووسە کوردی – ئینگلیسی یەکەت بووی . ئەو کارە گەیشتووەتە کوێ؟

شایەت: هەژمارێکی زۆر ووشەم لێ زیاد کردووە، هەر وەها  بەو شی کردنەوەی ئەو ووشانە دا هاتوومەوە کە لە چاپی یەکەم دا بوو. ئەوە کارێکی یەکجار زۆرە، و بۆ منیش کاری خۆشەویستی یە، بەڵام من وا هەست دەکەم  دەبێ گرووپێک لە کورد و کوردۆلۆژیستان پەروەردە بکەم  بۆ ئەوەی ئەو کارە بکەن کە من دەیکەم. بەڕاستیش ئەوە جۆرە پڕۆژەیەکە کۆمەڵێک بە هەرەوەزی زۆر چاکتر و کاریگەرتر دەتوانن بیکەن ، و ئەوە چ کەلکی نییە ئەو زانستەی من هەمە نەگوێزڕیتەوە و بەمنەوە بمرێ – ئەمن دەبێ  کادرێک  لە مامۆستایان و قامووسنووسان  پەروەردە بکەم ، نابێ ئەوە بکەم؟  ژمارەیەکی زۆر خەڵک هەن کە لە بواری سیاسەت دا چالاکن، و بە زەحمەت کەسی ئاوا دەست دەکەوێ مرخی لە ڵێکۆڵینەوە بێ لە سەر زمان و ئەدەبییاتی کوردی  - و زۆر لە ( لە پەنای خودای دا نەک  هەموان )  زانستکاران بێگانەن ، ئێمە پێداویستیمان بە کوردی زۆرتر هەیە بۆ ئەوەی مرخیان تێدا بورووژێ سەبارەت بە زمان و کولتووری خۆیان !
ئەمن ئێستا لە بڵاوکەرەوەیەکی نوێ دەگەڕێم بۆ چاپی دوویەمی قامووسەکە، لەبەر ئەوەی دەزگای چاپەمەنیی زانکۆی ییڵ نایەوێ دیسان چاپی کاتەوە.

زیڤ: ژمارەیەک لە دەستگا و دامەزراوە هەڵکەوتووەکان لە ئەمریکا لە دواییانە دا دەستیان کردووە بە وەڕێخستنی بەرنامەی خوێندنی زمانی کوردی. ئەوە بە ئاشکرایی دەری دەخا هەتا دێ هۆگری زیاتر دەبێ بۆ لێکۆڵینەوەی کوردی. وەک کوردناسێک، ئایا ئێوە لە بارودۆخی لێکۆڵینەوەی کوردی ڕازین لە ئەمریکا و لە شوێنی دیکە؟

شایەت: ئەمن بە هەبوونی بەرنامەیەکی زۆری خویندنی زمانی کوردی نازانم. ئەوانەی هەن هێندێک بەرنامەن بۆ خوێندنی مێژووی کورد و سیاسەتی کورد. ئەو بەرنامەیەی خوێندنی هاوینەی زمانی کوردی کە زانکۆی ئاریزۆنا وەڕێی خستووە خەرجی زۆر گرانە، ئەمن دڵنیا نیم ئەوە بۆ کێ داندراوە کە بتوانێ بەشداری تێدا بکا. دەنیز ئەکینجی لەو بەرنامەیەی ئەمن لە یوو سی بێرکلی دامناوە ، دەرس دەڵێ، و ئەوە خەبەرێکی خۆشە، بەڵام جارێ دیارە نییە ئایا ئەوە دەبێتە بەشێکی هەمیشەیی لە مادەکانی خوێندن یان نا و ئایا بەو جۆرەی پێویستە حەقدەستی دەرس گوتنەوەی دەدەنێ کە بتوانێ لەوێ درێژە بەکارەکەی بدا یان نا. ، ئەمن نازانم بڕیارە کێ لە جۆرج تاون ( یان زانکۆیەکی دیکەی  واشنگتن  دی سی کە بەرنامەیەکی نوێی خوێندنی کوردی لێ ڕاگەیاندووە) دەرس بڵێتەوە، جا بۆیە نازانم ئایا کەسێکی ئاوایە کە بە ڕاستی لێی بوەشێتەوە ئەو ئەرکە ڕاپەڕێنێ یان نا. ( کوێرە چت دەوێ دوو چاوی ساغ)بە گشتی هێشتا  ئاوایە کە هەر کەسێک بییەوێ لەم ووڵاتە ( لەو ویشکاڕۆیە)  لە کوردی بکۆڵێتەوە درەنگ یا زوو دەستەوداوێنی من دەبێ. ئەمن بەوە خۆشحاڵم بە کوردی – چ کورمانجی و چ سۆرانی – دەرس بڵێمەوە و شآگردان پەروەردە کەم لە زمانەکە دا و ئەوەی کە چۆن بە دروستی ڕێزمان بەکار بهێنن، و فێری ڕێنووسی ستانداردیی کوردیان کەم هەم بە ئەلفووبێی عەڕەبی و هەم لاتینی. بە شێوەی یەک – بە – یەکی  دەنگ و تیپ لە هەر دووکیان دا.  هێشتا کوردێکی زۆر هەن ئەم شتانە نازانن. ئایا ئەو کەسە تازەیەی جۆرج تاون دەبەر کاری ناوە ئەو شتانە دەزانێ؟ لەگەڵ ئەوەش، ئێستا ئیدی کاتی ئەوە هاتووە زانکۆکانی ئەمریکا لێکۆڵینەوەی کوردیش لە بەرنامەکانی لێکۆڵینەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی خۆیان زیاد بکەن، واتە بەرنامەی خوێندنی زمانی کوردی، ئەدەبییات، و فۆلکلۆر لە لایەکەوە، و مێژووی کورد و سیاسەتی کورد لە لایەکی دیکەوە. ئەمن پێم وایە زۆر خۆش دەبێ  ئەگەر خەڵکێکی زۆر – بە سەدان و تەنانەت بە هەزاران کەس -  دەست بکەن بە پرسین لە دیپارتمانەکانی لێکۆڵینەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  لە سەرتاسەری ووڵات کە بۆ چی ئەوان کوردیان ( هەم کورمانجی و هەم سۆرانی) لە بەرنامەی خوێندیان زیاد نەکردووە، شان بە شانی عەڕەبی، فارسی و تورکی! لە ڕابردوو دا، حکوومەتی تورکییە حەولی دەدا لێرە لە ئەمریکا پێشی ئەوە بگرێ ، و زانکۆکانی ئەمریکا ئامادە بوون هاوکاریان لەگەڵ بکەن.

هەر بوویە ئەمن بوومە ئێدیتۆری بەرزی ڕادیۆی کوردیی دەنگی ئەمریکا، و دواتر کاتالۆگری کتێبەکان بە زمانەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە کتێبخانەی کۆنگرەی ئەمریکا. ئاواتی سەرەتایی من ئەوە بوو لە زانکۆ ئەمریکاییەکان دا بەرنامەی لێکۆڵینەوەی کوردی دامەزرێنم ، بەڵام ئەوانەی دەستەڵاتدار بوون ئەو دەمی نەیاندەویست ئەوە ڕوو بدا.  ئەگەرچی تا ئەو دواییانەش کوردی لە تورکییە قەدەغە بوو، ئەمن تا ئێستا دوو پیشەی دەوڵەتیم هەبووە ، بەتایبەتی هەر لە بەر کوردی زانینەکەم .

زیڤ: بە لەبەر چاو گرتنی ئەوەی لە کوردستانی سوورییە ڕادەبرێ، ئەتۆ دابێی کوردیی کورمانجی چۆن پێشبینی دەکەی. ئایا کوردی لە ڕۆژئاوا دەبێ بە جۆرێک لە زمانی پێوەندی [ لینگوا فڕانکا ]. ئایا کوردەکانی سوورییە دەتوانن چ شوێنێکی پۆزیتیڤیان هەبێ لە سەر بەرەوپێشچوون و پەرەسەندنی زمان لە هەموو کوردستان دا؟.

شایەت: ئەمن خۆشحاڵم ئەتۆ ئەو پرسیارەت پرسی سیروان! بەر لە هەموو شت دروشمی من ئەوەیە: زمانێک کە منداڵ قسەی پێ نەکەن چ دوا ڕۆژی نییە. ئەگەر کوردەکانی سوورییە  کورمانجی بگوێزنەوە بۆ وەچەی دواتر، ئەوە زۆر باش دەبێ بۆ داهاتوو. هەر وەها، زۆر لە کوردان لە تورکییە تەنبەڵی دایگرتوون بۆ بە کوردی قسە کردن و گواستنەوەی کوردی بۆ ناو وەچەی داهاتوو، بەڵام لە بەر ئەوەی عەڕەبی نازانن و کوردەکانی سوورییەش تورکی نازانن، ئەوان ناچارن بە کوردی لەگەڵ یەکتری قسە بکەن. جا بۆیە بوونی کوردەکانی سوورییە لە تورکییە و لە ئوڕووپا وەک خەونێک وایە کە وەدی هاتبێ، بەو مانایە کە کوردەکانی تورکییە ناچار دەکا زمانی کوردی بەکار بهێنن! هەڵبەت ، ئەوەی کە کوردەکانی سوورییە ناچار بوون زێد و ماڵ وحاڵی خۆیان بەجێ بهێڵن زۆر دڵتەزێنە، بەڵام بێ سێ و دوو ئەوە لایەنێکی پۆزیتیڤی ئەو بابەتەیە.

زیڤ: ئەتۆ ئێستا لە سەر چیدیکە کار دەکەی؟ دەزانم ئەتۆ مرخت لە کۆکردنەوەی مەتەڵی کوردییە. دەکرێ زیاتر لەوبارەیەوە بدوێی؟

شایەت: شوێنی کارەکەم لە کتێبخانەی کۆنگرەی ئەمریکا جێگایەکی بەدڵە کە بتوانم کات دابنێم بۆ کۆ کردنەوەی مەتەل، زاراوە، بەیت و بابەتەکانی دیکەی فۆلکلۆری. لەبەر ئەوەی من گشت ئەو کتێبە کوردییانەی دەگەنە کتێبخانە کاتالۆگ دەکەم، بۆم هەیە  گشت ئەو مادە تازانەی سەبارەت بە فۆلکلۆر بڵاو دەبنەوە ببینم. ئێستا ئەوە بەساڵانە خەریکی کۆ کردنەوەی مەتەڵی فۆلکلۆریی کوردی و عەڕەبیم . و ئەگەر لە کتێبخانەی کۆنگرە دا کارم نەکردبا ، بە هەبوونی زۆربەی ئەوانم نەدەزانی. پێوەم پەیکەرەیەکی مەتەڵی فۆلکلۆری کوردی ( و پەیکەرەیەکی مەتەڵی فۆڵکلۆری عەڕەبی بە جیاواز) بڵاو بکەمەوە، بەڵام  هێشتا هەر خەریکی کۆ کردنەوەم! لەوەش دەرچێ، لە گوتنەوەی زمانیش دا فۆلکلۆر بە کار دەهێنم،. هەموو دەرسێک بە زاراوە و مەتەڵێک دەست پێ دەکا، کە ئەمن هەڵی دەبژێرم چونکە ئەوان ڕێزمانی دەرسەکە نیشان دەدەن یان دەبنە نموونەی، بۆ وێنە، کاتێک ئامرازی ناسینەوە واتە – ئێک ( کە مانای یەکە ، پیاوێک یان سێوێک)  شی دەکەمەوە، دەرسەکە بە زاراوەی  دزی دزی یە ، چ هێلکەیەک ، چ گامێشێک  دەست پێ دەکا.

لەکۆتاییەکانی مانگی ئووت دا لە ئامستردام بەشداری دەکەم لە کۆنفڕانسێکی زمانناسیی کوردی دا، و ئەمن زۆر بە هەڵپەوە چاوەڕێی ئەو ڕۆژە دەکەم. لەم لایەی ئەو ئەستێرە  ( ئوقیانووسی ئاتڵانتیک )  ژمارەیەیکی زۆر کەم لە زانستکاران هەن کە لە سەر کوردی بکۆڵەنەوە؛ بەڵآم، لە ئوڕووپا  زۆر هەن، و ئەوە گرینگە ئێمە ئاگامان لە یەکتری بێ و بەکارەکانی یەکدی بزانین. لە ڕابردوو دا چەند کەسم لەوان دیتووە. و پێم خۆشە پێوەندییەکانمان تازە کەینەوە و هەر وەها چاوم بە زانستکاری نوێ بکەوێ. ( ئەوە جێی ئەوپەڕی دڵخۆشی بوو بۆ من کە ببینم هێندێک لە کارەکانی من لە لیستی کتێبنامەی هێندێک لە کتێب  و ووتارەکانیان دا هەیە!)

سەرچاوە: ماڵپەڕی زیڤ ،موزاییکی کوردی [ بە زمانی ئینگلیسی ]