تێڕوانین و پرسیاری بەشداران لە مامۆستا ئەمیر حەسەنپوور, سێمیناری 'خەباتی سیاسی هەنووکەیی سەبارەت بە دۆخی زمانی کوردی'

 تێڕوانین و پرسیاری بەشداران لە مامۆستا ئەمیر حەسەنپوور

سێمیناری 'خەباتی سیاسی هەنووکەیی سەبارەت بە دۆخی زمانی کوردی'

کتێبخانەی کوردی لە ستۆکهۆڵم ، شەمە  28  -ی ئاوریلی  2012

بەڕێوەبەری سێمینار: نەوزاد هرۆری سەرۆکی کتێبخانەی کوردی لە ستۆکهۆڵم

 نەوزاد هرۆری: فەرموون ئێمە دەست پێ دەکەین بۆ موناقەشە. قاسم دەست پێ بکا فەرموو کاک قاسم

قاسم: وەڵا من ئیشارە بە یەک شت دەکەم نازانم بۆچی باسی نووسینی بە زمانی کوردی گەڕاندەوە  فەقەت بۆ ساڵەکانی ١٨٠٠ و ئەوەندە. لە حاڵێکدا ئەوانەی کە شێعریان کوتووە بۆ جەمخانە و لە جەمخانەدا خوێندراونەوە ساڵەکانی ٣٤٠ ی بڵیین ئیسلامی بووە، هیجری یان هیجری قەمەری بووە. کاک دوکتور کە ئیشارەی بە ئەدەبییاتی کوردی کرد یانی زمانی نووسینی کوردی تەسکی کردەوە لە نێوان ساڵەکانی ١٨٠٠ لە سەدەی ١٩ دا لەحاڵێکدا تەقریبەن بڵێین لە سەدەی دەهوم دا دایە تەورێزی، سەرهەنگ دەودان ئەوانە شێعریان کوتووە شێعرەکانیشیان  وەکوو شێعری موقەدەس لە کتێبی یارسانەکاندا هەیە ، لە جەمخانە دەیخوێننەوە، بۆچی ئیشارەی بەوەی نەکرد یانی بازی دا بە سەر ئەو شتە دا. دووەم مەسەلە بۆ چارسەرکردنی ئەو شتە ئەمن ئەوەم بە چاوی خۆم دیتووە کە کچێکی ئەڵمانی کاتی ڕاپەڕینەکە لە کوردستانی عێڕاق کە بڵێین لە نێوان کوردی سۆرانی و کوردی کورمانج دا دەبوو بە موتەرجیم ئەو کچە ناوی لیسی بوو ئەگەر باشم لەبیر بێ، لە کوردستانی عێڕاقیش تێڕۆر کرا. بەڵام چارەسەری ئەو مەسەلەیە ئەوە نییە بە بڕوای من کە کوردەکە لێک دا ببرین. ئێمەی کورد دەبێ زمانی یەکگرتوو دروست کەین وەکوو چۆن ئێستا عەڕەب قورئانی کردووتە زمانی یەکگرتووی عەڕەبی و بە عام زمانی مەکتووب و زمانی سیاسەت زمانی یەکگرتووی عەڕەبە کوردیش دەبێ زمانێکی ئاوای هەبێ. پێشم وایە ئەگەر ووشە و زاراوەی، ئەو ووشانەی کە لە زاراوە جۆراوجۆرەکاندا بە کار دێن کۆیان بکەینەوە لە ناو قامووسێک زمانی کوردی زۆر دەوڵەمەندترە لە باقی زمانەکانی دیکە. سپاس دەکەم
دوکتور ئەمیر حەسەنپوور: بەڵێ، زۆر مەمنوون . من دیارە نەچوومە نێو ڕابردوویەکی دوور بەڵام باسی سێ لەهجەی ئەدەبیم کرد کە کوتم کورمانجی لە سەدەی ١٦ ڕا دەستی کردووە بە نووسین، دیارە جیاواز لە یەکتر. سۆرانی زۆر درەنگتر، سێ سەدە دوایە لە سەرەتای سەدەی ١٩ دەستی پێکرد. ئەوانەش کە کوتت تەورێزی و ئەوە بە ڕاستی  ئی یارسان و ئەوانە، لێکۆڵینەوەی وای لە سەر نەکراوە کە مێژووی ئەوانەمان  بۆ ڕون بێ کە کەی بووە ئەوانە. بۆ نموونە من با پێت بڵێم مەلا مەحموودی بایەزیدی لە ساڵانی ١٨٦٠ تەزکەرەیەکی شاعیری کوردی نووسی  کە لەوێدا لە خۆیەوە هەر وا بە حەدس و گومانی خۆی  تاریخی دانا بۆ ئەوەی کە ئەو شاعیرانە ئی کەی بوون. لێکۆڵینەوەی دوایە ڕوونی کردەوە دروست نەبوون ئەو تاریخانەی دای نابوون. تاریخی کۆنی بۆ دانابوو. دوایە مەسەلەیەکی دیکەش هەیە کە لە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کورد دا شاعیر دادەتاشن. بۆ وێنە مەلا ئەنوەری مایی دوو شاعیری دا تاشی کە کوتی ئەوانە بە کورمانجی شێعریان کوتووە لە سەدەی ٩-ی هیجری دا بوون. دوایە کاک کەماڵ فوئاد شتێکی لە سەر نووسی کوتی شتی وا هەر نەبووە. کەس نەیبستبوو ئەو نێوانە من ئەلئان لە بیرم نەماوە نێوەکانیان. زمانەکەی زمانی کورمانجی ئەوڕۆیە. چۆن دەکرێ لە سەدەی ٩ دا  کورمانجی هەر ئەوە بێ کە ئێستا لە بادینان  لە ئارا دایە. یان ئەوەی کە گیوی موکریانی دای داتاشی: 'هورمزگان ڕمان ، ئاگران کوژان'، ئەوە گیو بۆخۆی دای تاشیوە. ئەو مێژووانە بە داخەوە لێکۆڵینەوەی زانستی لە سەر نەکراوە. ئەوەی کە من کوتم لەو ڕادەیە دایە کە لێکۆڵینەوەی زانستی لێ کراوە ئەو دوو ئەدەبییاتە کورمانجی و هەورامی کەنگێ دەستی پێکردووە. ئەگەر لێکۆڵینەوە پێشانمان بدا زۆر کۆنتر بوەو منیش دیارە قەبووڵمە.

هرۆری: کاک تاهیر
تاهیر: کاک ئەمیر لە فەرماییشەکانت دا لە سەر زمانی کوردی زیاتر ناسیۆنالیزمی کوردت تاوانبار کرد کە لۆغەت دادەتاشێ و ئەوە باعیسی  تەخریبی زمان دەبێ. مولاحەزە فەرموو زمان شتێکی تەخەسوسی یە. بە نەزەری من هەر کەس کە شارەزایی لە زمان نەبێ، ناسیۆنالیست بێ ، چەپ بێ. موسوڵمان بێ  دەتوانێ لەو تەخریبە دا دەستی هەبێ و ئەمن قبووڵمە کە زمان، واقعەن  زمانی کوردی تەخریب کراوە بەڵام پێم وایە ئەوەی زیاتر تەخریبی کردووە مودەعیانی ڕووناکبیری و مودەعیانی زانستی زمانن کە بە هەر شێوەی مومکین لوغەت دادەتاشن شت دروست دەکەن و هەمووی ئەوانەش ناسیۆنالیست نین. ئەدەبییاتی چەپی کوردستانی عێڕاق بخوێنەوە بۆ هەر ڕستەیەکی واقعەن دەبێ موتەرجیمت هەبێ لێی حاڵی بی. مەسەکە تەنیا لە دروست کردنی لۆغەت دا نییە، لە داڕشتنی جوملەش دایە. واوی عەتف بە کار دێنن  یەک جوملە جاری وایە پاراگرافێکی دە خەتییە جوملەی تەواو ناکا. بە نەزەری من تەوەجوه دەفەرمووی  ناسیۆنالیزمی کورد ئەو وەختەی کە فەرهەنگستانی هەبووە لە عێڕاق، کۆڕی زانیاری هەبووە ، لە باری ئەدەبییاتی کوردییەوە کاری زۆر زۆر پێشکەوتوو و کاری زۆر زۆر بائەرزشیان کردووە ئەوەی کە  ئێستا یا ئەو وەختیش یا پێش ئەو وەختیش  زمانی خراپ کردووە بە نەزەری من زیاتر قەڵەم بە دەستی کورد بووە کە شارەزایی لە زمان نییە، لە ئەدەبییات، لە داڕشتنی زمان، لە قانوون و قەواعید و موقەڕەراتی زمان، ئەوەی کە ئیشاڕەت پێ کرد. لەوانە شارەزا نییە، لۆغەت و پێشینەی زمانەکە نازانێ  بۆ خۆی بۆی دروست دەکا و بۆ خۆی ئیجازە بە خۆی دەدا  بە شکلی مومکین زمانەکەی چۆنی پێ خۆش بوو وای بە کار بێنێ. ئەمن پێم وا بوو لە هەڵسەنگاندنی دەلایلی تەخریبی زماندا زیاتر ئێشارەت بەوە کردبا، بەتایبەت ئەوەی کە ئێستا لە چوارچێوەی زمانی کوردی دا زۆر پەرەگرتوو بوو. لە سەر سایتەکان، لە سەر تلیڤیزیۆن،  لە سەر ڕادیۆ خەڵک زمان بڵاو دەکاتەوە ئەو زمانە  هەموو کەس گوێی لێ دەبێ و بە داخەوە شتی زۆر زۆر غەڵەت کە ڕۆژ بە ڕۆژ بە نەزەری من لە هێندێک جەنبە دا زمانەکە بەرەو دواتر دەبا هەتا بردنە پێش و ئەوانە. هەمووشی ناسیۆنالیزم تاوانبار نییە ئی وایە بە نەزەری من ئینسانی غەیرە موتەخەسیس تاوانبارە جا لە هەر کاتاگۆری و تەفەکورێک دابێ.

حەسەنپوور: بەڵێ ئەوە دیارە کە ئەوانە گشتیان، ئەوانەی کاری پەتیگەری سەرەڕۆییان کردووە. پەتیگەرییەکی یەکجار سەرەڕۆیانە و ئیفڕاتی حەموو  ناسیۆنالیست نەبوون ئەوە وایە. بەڵام زۆربەی ڕەوەندەکەی ئاوا بووە. ئەو بۆچوونە هەر وەک مامۆستا گۆران گوتوویەتی لە یەکەتی سۆڤییەت ئەگەر پەتیگەری سیاسەتی زمانییان بووە ، لە بەر ئەوەی بووە تا ڕادەیەکی،  ئەمن ناڵێم ئەوە زۆر شتێکی ئیدێئال و زۆر دروست و ئەوە بووە، بەڵام فکرێکی ئەنترناسیۆنالیستی هەبوو کە نەیدەهێشت زمانەکان بەرەو پەتیگەری ئیفڕاتی بچن. ئەگەر ووشەیەک لە زماندا وەرگیراوە بووەتە ووشەی زمان و دەبێ دەکاری بێنین. لە باری زمانناسی، لینگویستکس یشەوە ئەوە هەر وایە. کاتێکی ئێمە ووشەیەکی لە زمانێکی دی وەردەگرین و خەڵک دەکاری دێنێ ئیتر ئی ئەو زمانەیە. چون هەم فۆڕمەکەی دەگۆڕدرێ، دەنگەکانی، هەم مەعناکەی دەگۆڕدرێ. زۆرتری ئەو ووشە عەڕەبییانەی دە فارسیدا دەکار دەهێندرێ بە مەعنای تازە دەکار دەهێندرێ. عەینی ئەو مەعنایە نییە کە لە عەرەبی دایە. لە کوردیشدا هەر وایە. جا لە مەسەلەی پەتی کردن دا دیارە لە کوردستانی عێڕاقیش زۆر چەپ هەن، چەپی کۆمۆنیست و ئەوەش بوون کە ئەوانیش وەبەر گوشاری ئەو بزووتنەوەی پەتیگەری کەوتوون بەڵام ئەغلەبیشیان وا نەبوون، گۆران یەکێک لەوانە بوو. لە کوردستانی ئێرانیش هەر وا. پێم ئەو لێکۆڵینەوەی جەعفەری حەسەنپوور کردوویەتی لە تێزی دوکتوراکەی دا سەبارەت بەو باسەی دەرکەوتووە کە مارکسیستەکان کەمتر وا بوون. کەمتر پەتیگەرییان کردووە. دوایە هێمن یەکێک لەوانەیە کە ئەو وەک نموونەی کەسێکە کە دە پەتیگەری دا سەرەڕۆ نەبووە، زمانەکەی ویستوویە زمانێکی پوخت و پاراوی کوردی دەکار بێنێ بەڵام نەک وەک زمانێکی کە بە کەڵەگایی هەرچی عەڕەبی و فارسی و ترکی یە وەلای بنێی. هەژارش، تەنانەت هەژار لە بەرەی ڕاستی ناسیۆنالیزمی کورد دا بوو، ئەویش ڕاست بوو، هیچ ئاسەوارێکی چەپی تێدا نییە لە هیچ شتێکی دا بەڵام ئەویش لە پەتی کردندا زۆر سەرەڕۆ نەبوو. بەڵام لە کولییەتی دا سیاسەتی پەتیکردنی دەنگ هەر وەک کوتم، /ع/ و /ق/ و ئەوانە، ئەوە کاری ناسیۆنالیستەکانە، ناسیۆنالیستە سەرەڕۆیەکان. بوو بە سیاسەتێکی زمانی. تۆفیق وەهبی یەکێک لەوانە بوو کە لە ساڵانی ئاخری کاری فکری، ئەدەبی دا دەستی هەڵگرت لەو سەرەڕۆییە. کە ئەوە پێم وایە موهیمە. وەک دوو جیهانبینی ، دوو تێبینی لە زماندا ئەوەمان لە بەر چاو بێ کە بەرەی چەپ چۆن بووە و بەرەی ناسیۆنالیست چۆن بووە. بەڵام دیارە دەتوانی هەم لەو لا و هەم لەم لا پەیدای کەی. ئەو بۆچوونە بە هیچجۆر وا لەیەک جوێ نەبوونەوە کە دیوارێکی گەورە لە نێوانیان بێ، وا نییە بەڵام لە هەمان کاتدا فەرقیان هەبوور ئەوانە .

هرۆری: کاک غازی

غازی: بە خێر بێی

حەسەنپوور: زۆر سپاس

غازی: تەبعەن مامۆستا لە گەڵ زۆربەی قسەکانتا نیم. با لە سەرەتا بیڵێمەوە. ئەمن وام چاوەروان دەکرد لە سەر بنەمای زانستی زمان باس لە زمانی کوردی بکەی، باس لە نزیکخستنا دیالێکت و دەڤۆکێن جودا جودای زمانی کوردی بکەیت ، هەر وسا باس لە میکانیزما نزیک خستنی وان دەڤۆکان بکەیت. لێ مخابن تە باس لە دژایەتی سۆرانی ، هەر وەک خۆت دەبێژی ؛ سۆرانیخوازان دژ بە کورمانجی دەکەی. ئەز نەزانم بۆتە ئاراستەی سێمینار بۆ دژایەتی و دوو بەرەکی د ناڤبەرا دەڤۆک و زاراوای جودا جودای ناڤ کوردان دەکەی، نە خاسما  کرمانجی و سۆرانی. تۆ هێندێک ئامار ( داتا) بە کەیفی خوە هانییە کە زۆر جێگای باوەڕ نییە بۆ من، چونکە ئەز لە مێژووی کورد تۆزێ شارەزام ، لە زمانی کوردیش هەندێک شارەزام. ئەز نەزانم وان ئامار، ژێدەری وان ئامارانا لە کی هانییە تە؟ نها بە کەیف خۆشی ئەز دەبێژم  دیسکۆرس لە کوردستان بە ئاراستەی زمانی فەرمی دەچێ . ئەرێ تە بۆ باس لە زمانی فەرمی، ستاندارد، زمانی نەتەوەیی ناکەی؟ ئەدی بۆ باس لە جودا کردنا زمانی قسە و نووسین ناکەی؟ دوایە باس لە پەتیکردنی زمانی کوردی دەکەی وەک بێژە ئەمە گوناحەکە ، ئەرێ باشە لە نەتەوەی دین عەقڵییەتی ناسیۆنالیستی هەیە بۆچی لە کوردی گوناحە هەبێت؟ بە پەتیکردنی زمانی کوردی لە کوردستانی باشوور مانای ئەوە نییە کە مرۆڤ دژایەتی عەرەب ، تورک یان فارس بکا. بەڵکوو مەبەستا جوداکردنی هزرێ خوە، هزری سەربەخۆی میللەتی خۆیە، کورد. وەکوو کورد ئێمە تێ بفکرین ، هزر بکەین، ئاراستەی کارکردنی  خۆ بەرین، نەک ببین بە کۆیلە، بە عەبد بۆ نەتەوەی تری وەکوو دە هەنگاو پاش، پەنگاڤێ  مە پاش  پەنگاڤێ  تورک ، عەڕەب ، فارسیشە. ئەوە بەرسڤێ یەکەک لە پرسیارێ تە بوو. گەلەک تشتی تر بەحسی ' ء' کر کە گۆیا ' ء'  عەڕەبییە یان  کوردی یە و کورد لە کوردستانی باشوور گەلەک وەخت و  ئەنێرژی داوە بە ئەو بابەتە ئەوە نە پیویستە. بۆ هەموو تشتەک پێویستە مرۆڤ ڤەکۆڵین بکات هەتا دەگاتە دەرئەنجام ، ئەمە عەقڵی زانستی وا دەبێژێ خۆ هەڕەمەکی نییە شتی وەها. دوایی

هرۆری: کاک غازی

غازی: یەک دەقیقە! تو دەبێژی وەزعی زمان دەگۆڕێ ، باسی وەزعی گۆڕینی زمان دەکەی،  باشە بە چ شێوەیەک دەگۆڕێ دێتە گۆڕین ، باسی دێمۆکڕاتیزە کردن دەکەی بۆ زمانی کوردی باشە باسی زمانی ڕەسمی دەبێ باسی میکانیزمی بە دروست کردنی نزیکخستنی وان دیالێکتان بکەی. گەلەک تشتی دن هەیە وا بزانم هەر ئەمەندە بەسە.

حەسەنپوور: زۆر مەمنوون کاک غازی. بەعزە شتێک دیارە ئەمن لەو قسانەی کە کردم ناکرێ تەواوی لایەنەکانی زمانی کوردی باس بکەم. من ماوەیەکی یەکجار زۆرە خەریکی لێکۆڵینەوەی زمانی کوردیم. لە ماوەی سەعاتێکیش دا بە ڕاستی ناکرێ هەموو لایەنێکی باس بکەی. بۆ وێنە نزیکخستنی لەهجەکان شتێک نییە لێرە لە باسی من دا نەبووە کە چۆن لەهجەکان نزیک بکەین. من باسی ئەو خەباتە سیاسییەم کرد، زەمینەی ئەو خەباتەی کە ئێستا لە ئارا دایە لە کوردستانی عێڕاق و لە هەموو پارچەکانی کوردستان. دوایە مەسەلەی من ئەوە نییە کە ئەو لەهجانە دەبێ دژی یەکتر بن یا هانیان بدەم کە  دژی یەکتر بن. من ساڵی پێم وایە ٢٠٠٦ بوو کە چوومەوە کوردستانی باشوور، لە ئیبڕاهیم خەلیل ڕا چوومەوە بە سەیارە، بە ماشێن کە دەچووم بەرەو هەولێر و لەوێ بۆ سولەیمانی [ هەڵدەستیە سەر پێیان و ئاماژە بە نەخشە دەکا]، ئەو جێگای کە لەو خەریتە دا دەیبینی، ئەوە پێش ئەوەی ئەمن بچمەوە ئەو وەزعە ببینم لە ساڵی ٢٠٠٦ بە لێکۆڵینەوەیەکی زۆر ئەو سنوورەم دیاری کرد. نامەم دەنووسی بۆ خەڵک ، خەریتەکەم دەنارد ئەوانەی کە لە من شارەزاتر بوون کە ئەو سنوورە لە کوێیە سنووری کرمانجی و سۆرانی بە تایبەتی ؛ ئی ئێران بۆ خۆم تا ڕادەیەکی ئاشنا بووم، ئی ئێرە دەمپرسی ئەو سنوورە لە کوێیە؟ من ساڵی  ٢٠٠٦ کە چوومەوە لێرەوە لە زاخۆ وە  کوتم بە سەیارە بەرەو هەولێر و سولەیمانی، لەو جێگەی کە ناوچەی بادینان تەواو بوو ئیدی سنوورەکەم دیت نەک ئەوەی دیواریان کێشابی. هەرچی نووسراوی سەر دیوار ، هەر چی نووسراوی سەر شەقامەکان بوو بە کورمانجی بوو. هەر دەهاتییە ناوچەی سۆران گشت شتێک دەبوو بە سۆرانی. خەڵکەکە بۆخۆی بڕیاری داوە. لە کوردستانی عێڕاق من بڕیارم نەداوە کە خەڵکی بادینان دەبێ بە کورمانجی بخوێنن ، کە کاری ئیدارەیی دەبێ بە کورمانجی بێ. کورمانجی دەبێ یەکێک لە دوو لەهجەی ڕەسمی بێ. من ئەو بڕیارەم نەداوە من لە لێکۆڵینەوەی خۆم ساڵی ١٩٨٩ تێزی دوکتوراکەم بەو نەتیجەیە گەیشتم کە زمانی کوردی وەک زمانی هەرمەنی، وەک زمانی نۆڕوێژی زمانێکە کە دوو  لەهجەی ستانداردی هەیە. ئەو دەمی بەو نەتیجەیەی گەیشتبووم. ئێستا خەڵکەکە بۆ خۆی بڕیاری داوە وایە من نامەوێ دوبەرکی هان بدەم. ئەو دوو بەرەکییە هەیە. نابێ بترسین کە دووبەرەکی هەیە. مەسەلە ئەوەیە ئەو دووبەرەکییە چۆن چارەسەر دەکرێ. چارەسەری ئەوە نییە بە خەڵکی بادینان بڵێی باشە ئێوە بە لەهجەی خۆتان قسان بکەن، لەهجەکەتان کۆ دەکەینەوە بۆ ئەوەی سۆرانی پێ دەوڵەمەند بێ. خەڵکەکە بەوەی رازی نییە، زیاتری لەوەی دەوێ. ڕاستییەکەی قسەکەی من زۆرتر ئەوەیە. دەنا دیارە زمانی قسە کردن و نووسین و ئەوانە گشتی جێگای باسە و باسی عیلمی لە سەر کراوە، منیش زۆری خەریک بووم ، بەڵام لەگەڵ ئەو باسەی من نەدەهاتەوە ئەو باسانە. چونکە فورسەتی وەی نەبوو ئەو باسانە بکەم.

هرۆری: کاک دیاکۆ
دیاکۆ: پێشەکی بە خێر بێیت و سپاس بۆ ئێوەش کە ئەم کۆڕەتان گێڕا. یەکێک لە قسەکانی کە کاک قاسمیش ئاماژەی پێ کرد ناچمەوە سەری ، تەنیا ئەوەندە دەڵێم ئەدەبییاتی کوردی بۆ نموونە ئەگەر سەیری کتێبی یارسانەکان، سەرەنجام  بکەین لەوێ نیشان دەدا کە چەند ئەدەبییاتی کۆنتریشمان هەیە کە دەبوایە بەڕێزت ئاماژەت پێ کردایە کە وەکوو زمانی کوردی لەوێوە دەست پێ دەکات، کە بۆ نموونە لە ' باڵوڵی ماهی ' یەوە دەست پێ دەکات. ناچمەوە سەر ئەوە، بەڵام ئێوە ئەو بابەتانەی کە لە کوردستان کراوە، یا ئەو کارە زانستییانەی کە کراوە زیاتر ڕەخنەتان لێ گرتووە بۆ نموونە کارێکی تێرمینۆلۆژی کە کراوە لە لایەکەوە ئاماژە بەوە دەکەن کە زمانی کوردی لەگەڵ زمانە ئوڕووپاییەکاندا هەر ناکرێ بەراوەرد بکرێ، لە لایەکی ترەوە ئەوانەی کە کاری زانستییان کردووە کە زمانی کوردی پێش بخەن بەشێوەیەک دەتوانم بڵێم بەرهەڵستی ئەوانە دەبنەوە.  بۆ نموونە ئەلفێی فارسی یا عەڕەبی کە لەناو کوردی دا بە کار دەچێ، کورد هاتووە ئەو کێشانەی کە فارس و عەڕەب  بەدەستییانەوە گیریان کردووە ئەوانەی چارەسەر کردووە بە لابردنی ئێعرابەکان و هاتووە لە جیات ئەوانە پیتی داناوە ، بە ڕای  من کورد کارێکی زۆر زۆر باشی کردووە، کاری خراپی نەکردووە. ڕاستە فارس نەیکردووە، عەڕەب نەیکردووە بەڵام بەڕێزت ئاماژەت کرد کە هیچیش نەقەوماوە کە ئەوان نەیانکردووە. بە ڕای من قەوماوە لە بەر ئەوەی کە بۆ نموونە ووشەیەکی وەکوو ' مجرم' و بۆ نموونە ' محرم' و ' محرم' تۆ ئێستا بیدە بە هەرکەس بیخوێنێتەوە نازانێ چۆنی بخوێنێتەوە بۆی کێشەیە. کۆمەڵێک ووشەی وا هەیە کە فارس و عەڕەب بە دەستییەوە گیری کردووە، ئێمەی کورد بە دەستییەوە گیرمان نەکردووە تەنیا لە بەر ئەوەی کە ئەو کێشەیەمان چارەسەر کردووە واتە ئەگەر زمانەوانانی ئێمە کارێکی لەو بابەتەیان کردووە کارێکی زۆر باشیان کردووە بۆ ئەبێ هێرش بکرێتە سەریان بۆ ئەو کارەیان کردووە. ئەوە لە لایەک، لە لایەکی تر زمانی کوردی ئەگەر بێیت بەراوەردی بکەی لەگەڵ زمانی پەنجا ساڵ پێش ئێستا هەر لە زەمانی سەردەمی شێخ مەحموودی مەلیکەوە  ئەگەر چاوی لێ بکەی هەتا ئێستا زۆر گۆڕانکاری بە سەر هاتووە و ئەویش ڕەوتێکە کە ئەو ڕەوتە لە هەموو زمانێک دا هەیە. زمانی کوردیش بە ڕای من بە دوور نییە لەو ڕەوتە و ئەبێ گۆڕانکاریشی لە سەر بکرێ لە سەر دەقێک کە ئەیبینی ئەو شێوەی داڕشتنە و ئەدەبییاتە کە ئێستاکە  لە ئەدەبییاتێکا بە کار ئەچێ لە چاو ئەو زمانە زۆر جیاوازی هەیە. ئەمە دیارە زمانەوانانی کورد یا ئەوانەی کە پێنووس بەدەستی کوردن هەر کەسێ بە شێوەیەک کاری لەگەڵ ئەوە کردووە کە بێتە پێشەوە و زمان گۆڕانی بەسەر بکرێ. من پێم سەیرە بەڕێزت بۆ نموونە وەکوو کەسێکی زمانەوان کە ئەبوایە زیاتر ئەو بابەتە زانستییانەی کە کورد کەمتر کاری لە سەر کردووە ئەبێ زیاتر کاری لە سەر بکا، زیاتر تۆ تا ڕادەیەک هێرشت بردووەتە سەریان. بۆ نموونە کاری تێرمینۆلۆجی یەکێک لەو کارانەیە کە لە هەموو زمانەکاندا دەکرێت. لە زمانی کوردیشدا کەم کراوە ئەبێ زیاتر بکرێت. تۆ بۆ ئەوەی بتەوێ زمانەکە دەوڵەمەند بکەی، گەشە بستێنێ، هەموو زمانێک ئەبێ گەشە بستێنێت. زمانی فارسی  فەرهەنگستانی  ئەدەبییاتی زمانی فارسی هەیە نەک بە شێوەیەک پچووک، بەربڵاو.لە زمانی سوێدی دا هەیە ، لە هەموو زمانەکاندا شتی وا هەیە کاری ئەوە ئەکەن کە زمانەکە گەشە بستێنێ و لە زمانی کوردیدا زۆر بە کەمی ئەو کارە کراوە ئەبێ  پاڵپشتی لەو کارە بکرێ، ئەبێ ئەگەر هەڵەیەک کراوە تێبینییەکی باشتان هەیە کە چۆن  ئەو کارانە باشتر بکرێ بە ڕای من زیاتر ئەبێ ئەوانە بخرێتە ڕوو ، نەک لەو ڕەوتە دا ڕەنگە سەدان و با بڵێین هەزار ووشەش هاتووەتە ناو زمانی کوردی ، کۆمەڵێک ووشەی باش هاتووە قەت ئاماژەتان بەوانە نەکردووە  کە ئەو ووشانە چەندە باشن کە کورد کردوویانە بەڵام چەند ووشە ئەهێننەوە ڕەنگە تا ئێستا  کورد نەیتوانیبێ ووشەیەکی بەرامبەریان بدۆزێتەوە.   ئەوە تاوان نییە زمانی ئێمە نەیتوانیوە لەو ڕەوتە دا تا  ئاستی هێندێک زمان. لە بەر ئەوە ناتوانین بڵێین فارسی لە کوردی پێشکەوتووترە، لە بەر ئەوەی ئەوان تەنیا کەڵکیان لە ووشەی بێگانە وەرگرتووە زمانەکەی خۆیان پێ بردووەتە پێشەوە کە وابێ ناکرێ بڵێی زمانی فارسی لە کوردی پێشکەوتووترە. ئەگەر ئێمە هەمان ئەو ووشانەی کە ئەوان هێناویانە  ئێمەش بە کاری ببەین  کە وا بێ ئێستا زمانی ئێمەش  هەر لە ئاستی ئەوان ئەتوانین ئەدەبییاتی پێ بنووسینەوە بە یارمەتی ووشەی عەڕەبی و تورکی و فەڕانسەوی و مەغوولی و ئەوانە هێناویانە.  زمانی فارسی ئەگەر ووشە بێگانەکانی لێ دەرکەی شتێکی وای نامێنێ.من ناڵێم پەتیگەری  لە سەداسەد  ئەبێ بکرێ بەڵام ئەمە ڕەوتێکە چ کەسێک سنوور  دێ دیاری دەکا کە زانستێک هەیە بە ناوی تێرمینۆلۆجی واتە  کار لە سەر ئەوە دەکرێ کە ووشە  دروست بکرێ چ سنوورێک، لە کوێ ئەبێ دیاری بکرێ ، کام ووشە باشە ، کام ووشە خراپە؟  ئایا قەڵەم بکرێتە کوردی یا نەکرێ؟ ئەمە بە زەوقی منە  یا بە زەوقی کەسێکی ترە؟ بە ڕای من ئەبوایە زیاتر ئاماژە  بەوە بکەن. زۆرترش ئێمەی کورد  لە کەسانی وەک ئێوە چاوەڕێ ئەکەین کە زمانی کوردی  بێن بەراوەرد بکەن لەگەڵ زمانی عەڕەبی  دا کە چەندە شێوەزاری جۆر بە جۆریان هەیە، زیاتر لە ٥٠ شێوەزاریان هەیە  ئایا ئەوان کێشەکانیان تا چ ڕادەیەک چۆن چارە سەر کردووە؟  هەموویان لە یەک تێ دەگەن. ئێمە ئەگەر کوردی لەگەڵ ئەوانا بەراوەرد بکەین  چۆن دەتوانین زمانەکان لە یەک نزیک کەینەوە تا ئەوەیکە  بێ ئەوەی ووڵاتێکمان هەبێ ، هیچ ووڵاتێکمان نەبێ  بڵێین ئێمە ناگەینە ئاستی ئەوان. دیارە ووڵاتمان نییە ناتوانین بگەینە ئاستی ئەوان کێشەکان ئەبێ چارەسەر کرێن بە ڕای من. زۆر سپاس.

حەسەنپوور: زۆر مەمنوون کاک دیاکۆ. مەسەلەی سەرەتای ئەدەبی کوردی ئەوە مەسەلەیەکە  بە ڕاستی لێکۆڵینەوەیەکی وای لە سەر نەکراوە. دوکتور کەماڵ فوئاد سی چل ساڵ لەوە پێش شتێکی نووسی : " چون بگەینە سەرەتایەکی باوەرپێکراوی ئەدەبی کوردی"؟  کە لەوێ ڕەخنەی گرت لە وانەی  کە ئەدەبییات دا دەتاشن.  بە داخەوە هەتا ئێستا ئەمن نەم دیوە ئەگەر هەیە پێم نیشان  بدەی لێکۆڵینەوەیەکی زانستی ئەوەیکە  لەهجەی هەورامی کەی دەستی پێکردووە.ئەو بەرهەمانەی کە ئێوە دەڵێن مێژووەکەی. ئەوەی کە یەکێک یارسانی بێ بڵێ ئەو مەتنە ئی سەدەی ١١ یە، ئەمن هەر وا بیروباوەڕی هیچکەسم قەبووڵ نییە دەبێ بەڵگەت هەبێ. بە بێ بەڵگە ناتوانی بیکەی. زۆربەی ئەو شتانەی کە دەڵێن ئەدەبییاتی کوردی وا کۆنە تا ئێستا  هەر وا لە خەیاڵ دا کوتوویانە بەڵگەیەک نەبووە.  هیچ شانازییەکیش نییە کە زۆر کۆن بووبێ. زمانی کوردی زمانێکە ، زۆربەی زمانی دنیایێ نەنووسراون، هەر لە سەدەی بیستا تەجروبەی نووسینیان بووە.  لە باری لینگویستیکسەوە  هیچ موشکیلێک نییە کە زمانێک ئەدەبی کۆنی نەبێ. بەڵام بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی وای لێ کردووە گیوی موکریانی دەهات مەتنێکی ئەلفوبێی پەهلەوی چاپ دەکرد دەی کوت ئەوە کوردی پێنج هەزار ساڵ لەوەی پێشە. ئەخە ئەوە  کوا بوو بە زانست، ئەوە زۆر لە زانست دوورە.

مەسەلەی تێرمینۆلۆژی، ئەمن زۆرم حەول داوە بۆ  کوردی نووسین لەو کتێبانەی کە  تا ئێستا بۆ تێرمینۆلۆژی جۆراجۆر  ئەوانە دە کار  بێنم . بە ڕاستی هیچی بەکار نایە. یەک دانەم نەدیوە تا ئێستا بە کار بێ. ئەلفووبێش کە کوتم خراپە ، ئەمن نەمکوت خراپە کوتم  خراپ نییە باشە، بەڵام پێویست نییە ، نەدەبوو ئەو کارەی بکەن. کردوویانە خوب باشە ئەمن دەڵێم  مەبارەکە ئێستا کردوویانە بەڵام لێی گەڕێن  کەنگێ بەربینگی زمانی کوردی بەر دەدەن؟  بۆ ڕیزی ئەلفوبێیەکەی تێک دەدەن؟ وا دیارە  هیچ سنوورێک نییە، هەر دەبێ پەتی بکەی، ئەلفوبێیەکەی پەتی بکەی،  دەنگەکان پەتی بکە. تۆ ئەگەر / ح/  و  / ع /  و /ق/ و /غ/  لا دەی چۆن دەتوانی شێعری نالی بخوێنییەوە؟ چۆن دەتوانی  شێعری مەلای جزیری بخوێنییەوە. کتێبیان چاپ کردووە لە  کوردستانی تورکییەی کە ئەوانەیان لا بردووە. شتی وا ئەخە چۆن دەبێ؟ ئەوە چ زمانێکە! بۆ دەست لە زمانی کوردی هەڵناگرن؟ بۆ بەربینگەکەی بەر نادەن؟

 دوایە مەسەلەی عەڕەبیش، عەڕەبیش دیارە مەسەلەی  دایگڵۆسیای هەیە، مەسەلەی زمانی قسە کردن و  عەڕەبی فوسحە پێکەوە جیاوازن. کوردی ئەو موشکیلەی نییە ، کوردی مەسەلەی لەهجەکانی هەیە لێک جیاوازن ئەوانە. بەڵام عەڕەبیش ئێستا مەسەلەی ستانداردی هەیە یا مەسەلەی نۆڕمی هەیە. نۆڕمی قاهیڕەت دەوێ، دیمیشقت دەوێ، ئی مەراکیشت دەوێ، زۆر نۆڕمی لێ پەیدا بووە.یان مەسەلەن فارسی ستانداردی دەری هەیە،  تاجیکی هەیە و ئی فارسی هەیە. زمان ئاوایە، خۆ ستاندارد بوون یەک دا بە دوو نییە بڵێی زمانێک  ستاندارد دەبێ و تەواو بوو. فارسی بە تەواوی ئەو ئەدەبییاتە کلاسیکە گرینگەی کە هەیەتی ئەلئان سێ نۆرم ، سێ ستانداردی لێ پەیدا بووە. کێشە زۆرن بەڵام دیارە نابێ ئینتیزاروو هەبێ کە من هەر شتێکی کە ئێوە پێتان وایە ئەمن دەبوو باسی بکەم  نەدەکرا باسی بکەم.

هرۆری: کاک بەکر

بەکر: بەڵێ بەڕێز مامۆستا ئەمیر من بەداخەوە لە سەرەتاوە ئاگام لێ نەبوو ئەویش بە هۆی خراپی ئادرێسی ئێرە زۆر وەختم لە کیس چوو تا  ئێرەم  دۆزییەوە بۆ ئەوەی ئاگاداری شیکردنەوەکانی بەڕێزتان بم. من  لە کۆتاییەکەیا هاتمە ژوورەوە.  بەڵام لەو چەند وەختە کەمە دا حەز دەکەم هێندێ تێبینی دەربڕم. پێشەکی ئێمە زمانی کوردی بە هەموو لەهجەکان و  جیاوازییەکانیەوە، ئێمە هەموو لە گیروگرفتێکی گەورە داین. هیچ لەهجەیەک نییە بەرهەم و کتێبی هەبێ کە  دوو سێ کتێبی وەوەی دی بچێ. خوێندەوار لە ئازارێکی وا دایە  لە تێگەیشتنی کتێبەکان. ئێمە لە باری  نووسینەوە خراپ و سەقەتین، لە بارەی ، مەسەلەن لە بارەی زاراوەی بە پەتی کردنەوە  بە ڕییەکی سەقەتا ڕۆیشتووە. من لەگەڵ هەندێ شتا  نازانم چۆن چۆنی پێشکەشت کردووە. من لەگەڵ ئەوە دا نیم  ئێمە زمانی کوردی ئاڵتوونە ئەبێ بیست و چوار عەیار بێ. لە دنیا دا زمانی وا نییە، سوێدی وا نییە،  ئینگلیزی وا نییە، نازانم هیچ زمانێکی دی وا نییە. من پێم وایە ئەو ڕێفۆرمەی کە لە زەمانی تۆفیق وەهبی بەگیشا کراوە لە گەڵ ڕێزم  بۆ مەکانەتی ئەو و ئەوە پێم وایە  ئێمە هەندێ ئاسانکاریمان کردووە بۆ ئەوەی فەتحە و زەمەی عەڕەبی لا بەرین ، بەڵام ئێوە بیر ناکەنەوە ئەوە ئەم مەسەلانە هیچیان حەقیقەت نییە بڵێین کۆنترێڤێرشە یانی قابیلی  رەئی جیاواز و لێکۆڵینەوەیە کە ئێستا جارێکی  دیکە موڕاجەعەی بکەینەوە.
 مەسەلەی زمان هەر حەڕف نییە میکانیکی یەک لە دوای یەک، یەک لە دوای یەک بنجەی بکەی، زۆریشی وەکوو ستاننەر [ ستاندارد ] بە چاو ئەبینرێ. میلەتانی چەند میلیارد ئینسان  ئەلفابێتان نییە ، ڕەسمیان هەیە، سیمبۆلیان هەیە.  سیمبۆڵێکە یەکسەر ئەو تێی ئەگا ئەوە چییە. لە بەر ئەوە  پێم وایە فارس لەوەدا زۆر باشترە ئەگەر گیر و گرفتیشی هەبێ کە  لە سەردەمانێکی زۆر زووەوە، موهیم ئەوەیە تێکستێکی تەسبیت کردەوە  و ئیتر خوێندەوار تێی ئەگا. ئیتر لەو موشکیلەیە  ڕزگاری بووە. ئێمە خوێندەواری کورد لەو ئەزمەیەیا بە ڕەئی من ، ئەوە ڕەئیەکی جیاوازی منە ، من پێم وایە زمان سیمبۆلی تەفاهومی ئینسانە. بە کوردی ئێمە لەگەڵ یەک ئەگەین، ئەمە کورسی یە ، ئەمە بەردە. من ئەڵێم بەڕێزتان، تۆ، تۆ ئەڵێی من. ئەم تێگەیشتنی ئینسان ئێمە بە کوردی ئەیکەین.گرینگ نییە لەوەیا  ووشەیەکی عەڕەبی تیایە، یا فارسی تیایە. ئێمە خۆ لە مریخەوە نەهاتووین.   ئێمە هەزارەها ساڵە لەگەڵ ئەو میلەتانە تێکەڵ بووین. پێم وایە ئەم مەسەلەی پاک کردنەوەی زمانی کوردی  خۆی زۆر گرینگە کە ئێمە شتی کوردیمان هەیە لە بنەڕەتدا ئەبێ بیدۆزینەوە و بە کاری بێنین ، نەک عەڕەبییەکە  و ە یا فارسییەکە. ئەمە  زۆر گرینگە بەڵام لە پێناوی ئەوەشا، هەر بڵێین نابێ فارسی بێ و نابێ عەڕەبی بێ  زمانەکە سەقەت بکەین و ئەوە ئێمەی بەرەو وەزعێکی خراپ بردووە. من لەو ڕەئیەیام. بەڕێزتان  ئێمە گیروگرفتی بادینی بڵێین هەر دوو لەهجەی کرمانجی و سۆرانی و ئەوەمان هەیە پێم وایە بەڕێزتان ، من لە کۆتاییەکەیدا ئەو پەیامەی بەڕێزتان بە پەیامێکی ناڕاست دەزانم کەوا ئەمە شۆڤێنییەتی سۆڕانی یە بە نیسبەت  ئەوە. پێم وایە ئەوە عەکسەکەی. ئەو پەیامەی بەڕێزتان عەکسی ئەوە بوو کە ئەوە شۆڤێنیزمێکی ئەکسەرییەتە بەرامبەر  کەمایەتی. پێم وایە  تۆ ئەگەر سەیری ئینترنێت بکەی، تۆ پێوانەکەت ئەوە نییە گەنجێک  لە سەر ئیترنێتا، لە سەر فەیس بووکا چی ئەنووسێ چی نانووسێ، شەڕە جنێوێک هەیە لە سەر  دنیای سیاسەتا ، لە زمانا  بەڵام تۆ کە سەیری پسپۆڕەکانی زمان بخوێنەرەوە  هێچ یەکی بێ ڕێزی کردن و بیرێکی ئەوەی نییە بەڵکوو ئەو بەڕێزانەی کە  شارەزای زمانن بە خوێندن و ئەکادێمیا  زۆر شتیان نووسیوە کە سۆرانی لە سەر بنەمای  تەئریخەکەی، گەشە کردنەکەی هەر لە زەمانی نالی یەوە  چەند بەرهەمی هێناوە و چەندیش گەشەی کردووە لە ناحیەکانی  نەک هەر لە ئەدەب و چیرۆکەوە، بەڵکوو لە  کیمیا، فیزیا، نازانم چی ئەوە ، زۆر لایەنەکانی کە.زمانی کوردی کە بە   سۆرانی ئەنووسرێ  ئەمە تیپی عەڕەبی نییە ، ئێوە بە تیپی عەڕەبی دەنووسن ئێمە بە لاتینی دەنووسین. لەو لاشەوە کرمانجی بە لاتینی، لاتینی نییە تورکی یە. ئەوەی سۆڤییەت، کریلی چی پێ دەڵێن سڵاڤی یە. لە بەر ئەوە ئەم  مەسەلانە هەموو قابیلی ئەوەیە ئێمە پێویستیمان بە ۆرک شۆپێک هەیە ، نەک زۆر ۆرک شۆپ هەیە کە بێن لە سەر تەختە دانێین  ووشەکان بنووسین و پێیا بچینەوە.  ئێمە پێویستمان بە زمانێکی ستاندەردە بۆ ئەوەی لەو سەرئێشەیە ڕزگاریمان بێ  بۆ نەوەکانی داهاتوومان. هیند و پاکستان  بە میلیۆن خەڵکن،  چەندەها میلیۆنن ، زمانی میلەتن زۆر لە ئێمە کۆنتر، زمانی  ڕەسمییان، ستانداردیان ئینگلیزی یە.  لە بەر ئەوە مەسەلەکان، ئێمە ئەکرێ چارەسەرێک بدۆزینەوە بۆ ئەوەی یەک زمانی،ستاندارد دانێین، ئەمە بە ئەکسەرییەت و ئەقەلییەتیش نابێ. ئەگەر وا بێ خۆ سبەینێ وەکوو شیعە و سوننی عێڕاقی لێ یێ. ئێستا لە عێڕاقا شیعە ئەکسەریەتە کە وابێ  ئەو ئەبێ حوکم بکا. مەسەلەی  زمان وا نییە ، زمانەکانی دنیا لە سەر ئەساسی  ئەقەلییەت و ئەکسەرییەت نەهاتووە بەڵکوو  زمانێک لە ناوچەیەکا گەشەی کردووە و ئەوە دوایی بووە بە   ستاندەرد. ئی عەڕەب وا بووە ڕەنگە  ئی فارسیش وا بوو بێ، لە بەر ئەوە ئێمە  بەو شێوانەی، شتەکان  ئەوە  نییە  ڕەشە یان سپی یە ، پێم وایە ئەو مەسەلانەی  قابیلی ڕەئی جیاوازە ئەبێ بۆ حەقیقەت و ڕاستییەکان بگەڕێین. ئەمە ۆرک شۆپ و لێکۆڵینەوەی ئەوێ. من لە بەر ئەوە پێم وایە ئێمە لە زمانی کوردیا نووسینەکانمان  وا بکەین کە تۆ بیخوێنیتەوە.ئێستا  عەرەب و فارسێک  زۆر خێراتر کتێبێک دەخوێنێتەوە لە کوردێ چونکە  ئەمەندە واو و فەتحە و ئەوەمان هەیە. لاتینییەکی زۆر سەقەتمان هەیە کە زۆر شتی تێدا نییە کە ناکرێ پێی بنووسی. محەمەد دەنووسێ لە تێلێڤیزیۆنەکان هەموو سەیری کەناڵەکان بکەن پێنج شەش نەوع محەمەد ئەنووسن. 'مێهمەت' ئەنووسرێ،  ' مووهامەد ' ئەنووسرێ ،  هەر لە عەینی کەناڵا هەر لە یەک سەعاتا دوو سێ  جار ' محەمەد' ئەبینی. جا لە بەر ئەوە ئێمە گیرو گرفتەکەمان زۆرە. پێویستی بەوەیە ئێمە نە بە سیاسەت سەقەتی بکەین بە جیاوازی سیاسی و بە فکری سیاسی بەڵکوو  بەس لە زمانەکەوە ئێمە لە گیر و گرفتاین ۆرک شۆپمان دەوێ ئەم گیر و گرفتە چۆن  چارەیەکی باش بدۆزینەوە.  و وەختەکەم ببوورن  وەختەکە ئەوەندە نییە ئیدی زۆرتر، تەبعەن پێویستی بەوە نییە بە سەعات و سەعات ناکرێ بگەینە نەتیجەیەک...  باشە

هرۆری: زۆر سپاس شلێر خان

شلێر: پرسیاری من لە سەر وەی بوو  جەنابت باسی وەت کرد کە پەتیکردنی زمانی کوردی ئەوە بۆخۆی کێشەیە. زاراوەی سۆرانی ئەوەندە بە کار نایە لە باری ئاکادێمی و لە بارەکانی دیکە دا. ئایا دەتوانێ ئەوە بێ  کە پەتیکردنەکە بە شێوازێکی وا کراوە  لە پڕۆسەی پەروەردەیی زانکۆمان بە زمانی  کوردی نە بووە، بە شێوەیەکی سروشتی بە نێو وێدا تێپەڕ نەبووە بۆیە ئێستا کێشە و سەرلێشێواوی دروست کردووە لە نێو زاراوەی سۆرانی دا؟  ئەگەر مەسەلەن لە باشووری کوردستان ئەوەی لە کاتی خۆی کرا بوو ، لە نێو چوارچێوەیەکی نەتەوەیەکی سەربەخۆ دا کە  وەک هەموو ئەو ئینستیتووشنەکان و  دەزگاکانی نێو کۆمەڵگا دا هێواش هێواش تێپەڕ کرابا ئایا  ئەو پەتیکردنە هەر کێشەی ساز دەکرد بۆ زمانی کوردی؟  چەند نموونەیەک هەیە نۆڕوێژ کاتی  خۆی  کە دەیویست سەربەخۆیی،  ناسنامەی نەتەوەیی نۆڕوێژی  دروست بکا  و کەمێک لە سوێد دوور کەوێتەوە کاتی خۆی زۆری ‌هەوڵ دا کە ووشەکانی سوێدی  بگۆڕێ. ئێستا شتی زۆر سەیریان هەیە کە لە  ئوڕووپایە بە کار نایە  بۆ نموونە بۆ  تێلێڤیزیۆن ووشەیەکی تایبەتی نۆروێژی هەیە کە زۆر زۆر  جیاوازە لە ووشەکانی دیکە.  زۆر هەوڵی وایان دا و بە شێوەیەکی  وا کە باشتر کردیان لە نێو ئەو سیستمەی ووڵاتی خۆیاندا و  ئەو سەرلێشێواوییەی دروست نەکردووە. دەتوانی کەمێک زیاتر ئەوەی شی بکەیەوە. دواتریش دەمەوێ بزانم ووڵامی جەنابت چییە بۆ وەی ئێستا لە نێو ناسیۆنالیستەکان زۆر باسی وەی دەکرێ کە  ئەوەی کە لە باشووری کوردستانمان  هەیە زاراوەی سۆرانی بکەنە  زاراوا ئەساسەکە و کرمانجی کەمێک لەوێ هین بکەن بەتایبەتی کە  زۆر پێداگری لە سەر وەی دەکەن کە بە لاتینی نەنووسن لە باشووری کوردستان بە سۆڕانی.  ئەوە ئەسڵی خۆی  کارێکی ئەو دەوڵەتانەی دەرەوەیە بۆ ئەوەی کە بتوانن  ئەوانەی کە بە کرمانجی قسە دەکەن، ئەوانەی کە بە سۆرانی قسە دەکەن لێکیان جوێ بکەنەوە.  و کەمێک زاراوەکان لە یەک جیا کەنەوە و بەو شێوەیەی دژایەتی ناسنامەی کوردی بکەن. کوتم ئەگەر زیاتر شی بکەنەوە سپاس.

حەسەنپوور: ئەوەی کە ئەگەر کوردستانێکی سەربەخۆ هەبا  کێشەی لەهجەکان چۆن دەبوو؟ ئەوە ڕاستییەکەی بە خەیال ئێمە دەکرێ باس کەین چ دەبوو. من ئەوەم باس کرد کە ئەگەر دەوڵەتی عوسمانی تێک نەچووبا بەشی ڕۆژئاوای کوردستان، بەشی هەرە گەورەی کوردستان بوو، کورمانجی زمانەکان لەوێدا زیاتر بوون. هەر وەک لە سەرەتای سەدەی بیست دا مەعلووم بوو ئەوان زۆرتر لە کاری ڕۆشنبیری و کاری چاپەمەنیدا بوون. جا دیارە سەربەخۆش نەبوو، ئەو دەمی بەشی ڕۆژئاوای کوردستانێ سەربەخۆ نەبوو. ئەگەر سەربەخۆ بووبا، ئەگەر مەبەستت تەواوی کوردستانی گەورە بێ، دیسان لەوێ پێم وابێ، – دیارە ئەوە خەیاڵاتە- دیسان لەوێ لەهجەی کورمانجی لەهجەی سەرەکی دەبوو. ئەگەر پرسیارەکەت ئەوەیە؟

شلێر: مەبەستم ئەوە بوو ئەگەر ئەو چوارچێوەی نەتەوەیەکی سەربەخۆی هەبا، مەبەستم ئەوە نییە کوردستانی گەورە. ئەو دام و دەزگایانەی کە لە نێو نەتەوەیەکدا هەن کە دەتوانن ئەو زمانەی پێش بخەن. بۆ نموونە سۆرانی کاتی خۆی کە دەیانەویست  پەتی بکەنەوە، ئەو پڕۆسەیە تێپەڕ بوو لە باشووری کوردستان، ئەگەر ئەوە چوارچێوەیەکی ووڵاتێکی هەبا ، نەتەوەیەکی هەبا و دام و دەزگای نەتەوەیی هەبا وەکوو دەوڵەتێک، و توانیبای تێپەڕ بووبا وەکوو دەوڵەتێک ئایا ئەوەندە کێشەی دروست دەکرد کە ئێستا دروستی کردووە لە نێو ئەو چوارچێوە بەربڵاوەی کە هەیە؟

حەسەنپوور: من ئەوەندە دەتوانم بڵێم کە کێشەی پەتیکردن ووڵامێک بوو بۆ سیاسەتی ئەوەی لە زمانناسیدا پێی دەڵێن لینگویساید، سیاسەتی زمانکوژی ئەو دەوڵەتانە. ئەوە زۆر لەبەر چاوە، ئێمە ئەوەی باش دەزانین کە لە کوردستانی عێڕاق پەتیکردن دژی عەڕەبی بوو، لە کوردستانی ئێران دژی فارسییە. میسالێکتان بۆ دێنمەوە: کوردی ووشەیەکی نییە بۆ ' فشار' ، بەعزە کەسێک دەڵێن  ' گوشار ' وەلی نازانم لە کوێیان ساز کردووە. ووشەیەکمان نییە ئێمە بۆ فشاری فارسی . کوردی ئێرانێ ئەمن دیومە لە جیاتی ئەوەی 'فشار'ی دەکار بێنن دەڵێن ' زەخت '. زەختیش عەڕەبی یە. لە کوردستانی عێڕاقێ زەخت ی وەلا دەنێن فشاری دەکار دێنن. یانی تەواو مەسەلە مەسەلەی ووڵامی ناسیۆنالیزمە بە سەرکوت کردنی ئەو دەوڵەتانە. جا ئەگەر کوردستان موستەقیل بووبا یانی ئەو کەیسەی ئەتۆ باسی دەکەی پێوەندییەکان جۆرێکی تر دەگۆڕدرا. پەتیکردن ئێستا لە فارسی دا هەبووە، بۆ وێنە لە فارسی دا بزووتنەوەیەکی پەتیکردن هەبووە. بەڵام قەت سەر نەکەوت چونکە دەوڵەتێکی ئێران هەبوو، ئەدەبییاتێکی مەزنی کلاسیک هەبوو و ئەگەر پەتییان کردبا تێکیان دەدا. ئەوان، دەوڵەتەکانی ئێران گەرچی ڕەزا شا فەرهەنگستانی دانا سیاسەتی پەتیکردنی هەبوو، بەڵام زۆر سەر نەکەوت. لە تورکییە سەر کەوتن. کەیسی تورکییەی زۆری فەرقە لەگەڵ گشت ووڵاتێکی دی. لە تورکییە، زمانی تورکییان زۆریان حەول دا پەتی بکەن ، بەڵام گەیشتنە جێگایەکی ئیتر نەیاندەتوانی زیاتر بەرەوپێش بڕۆن، زمانی ترکی بۆ خۆی لە مەترسی دەکەوت هاتن ڕێگایەکیان بۆ دیتەوە کە بڵێن کەمتر بیکەین. کە ئەو مەسەلەی تیوریی ئەوەیکە  هەموو زمانەکان لە ووشەی ' گوین' ی ترکی پەیدا بوون ئەوەیان هێنا گۆڕێ و ئەوە بوو بە هۆی ئەوەیکە ئەو سیاسەتی توند وتیژ و سەرەڕۆیانەی پەتیکردن کە هەبوو ئەوەیان کەمێک کەمتر کردەوە. مەسەلەن ئەو مەسەلەی کە تۆ باسی دەکەی دەبێ بزانی شەرتومەرجی  سیاسی ئەو زەمانی چۆن دەبوو ئەگەر کرابا لەو شەرتومەرجەی تۆ باسی دەکەی. ئومـێدەوارم توانیبێم کەمێک ووڵامم دابێتەوە. دوایە مەسەلەکەی دی مەسەلەی لاتینی کردنی...

شلێر: ئەوەی کە دەیانەوێ سۆرانی بکەنە زاراوی سەرەکی  لە باشووری کوردستان و کرمانجییەکەی وەلا نێن.

حەسەنپوور: کە سیاسەتی دەوڵەتان. من ئەوەم بیستووە کە دەڵێن سیاسەتی وا هەیە، تورکییە سیاسەتێکی وای هەیە یان تەنانەت بیستوومە ئەوەی کە سیاسەتی پارتی کە لاتین دەکار دێنێ، ئەلفووبێی لاتینیی کوردی لە تلێڤیزیۆن ئەوەش بۆ ئەوەی چاوی لە کوردەکانی باکوورە. ئەمن ئەوانەم پێ سەیر نییە چونکە مەسەلەی ئەلفووبێ کە لە سەدەی نۆزدە و لە سەدەی بیست دا چ ئەلفوبێیەک بەکار بێنی بۆ زمانی کوردی یا بەعزە جێیەکی ئوڕووپایە هەمیشە مەسەلەیەکی سیاسی بووە. لە یەکەتی سۆڤیەتیش  مەسەلەیەکی سیاسی بوو زەمانێکی ویستیان ئەلفوبێی سیریلیک بە سەر هەموو زمانەکاندا دابسەپێنن  دوایە دیتیان سەر ناگرێ بە هۆی سیاسی دیکە ئەو سیاسەتەیان لا برد. زەمانێکی کوردی بە ئەلفوبێی ئەرمەنی دەنووسرا دوایە بە سیریلیک دوایە بە لاتین دوایە کردیانەوە سیریلیک. هەمیشە مەسەلەیەکی تەواو سیاسی یە و ئەوڕۆش مەسەلەیەکی سیاسییە هیچ پێوەندی بەوەی نییە کە چەندە زمانناسانەیە، چەندە لە سەر بنچینەی زمانناسی یە.

هرۆری: کاک نەبی

نەبی: زۆر سپاس و زۆر بەخێر بێی. بەر کامێراکە ئەگرم.  دەقیقەن لە سەر ووشەی زەخت یان گوشار. ئەوەڵەن لە کوردستانی عێڕاق ' پاڵە پەستۆ' مان هەیە، گوشاریش تا ئەو جێیەی کە من ئەزانم  چون پێوەندی بە خوێنەوە هەیە و خۆی ئەگوشێتەوە و ئەو فشارە دێنێت لەو ڕابیتە دا داندراوە، ئەوە شتێکی سەرەکی بوو بەڵام  من لەو بڕوایەم باسی زاراواکان کرا هەر وەک چۆن ئا ئێستا بە داخەوە باسی زمانی کوردی بووتە باسێکی سیاسی نە باسێکی ئەدەبی، زۆرتر باس ئەکرێ بەرەو ئاکارێکی سیاسی ئەڕوا. ئەوەش بۆ کێشەی دابەشبوونی حیزبەکان لە ناوچەی سۆران و بادینان و ئەمانە هەر بەم ئاقارە دا ئەڕوا. یانی زۆرتر باسەکان بەرەو باسێکی سیاسی ئەڕوا هەتا باسێکی ئەدەبی. بۆ بابەتی زاراوەکان ئەوە بە بڕوای من ئەمە ترسێکی خەڵکی کورد هەیەتی لەم زمانە. بە درێژایی مێژوو لە مەترسی لەناوچووندا بووە ئەگەر کورد بە رای من ، من لە دیمانەیەکی تێلێڤیزیۆنی دا باسم کردووە؛ ئەگەر کورد وەک ووڵاتانی دنیا ئازاد بووبا، وەک سکاندیناڤی بووبا نەتەنیا سۆرانی و کرمانجی بەڵکوو هەورامیش زمانێکی سەربەخۆ بوو، کە دەڵێین زمانێکی سەربەخۆ بوو،  کرمانجی و هەر وەها سۆرانی، هیچ وەختێ ئەمانە دوورتر لە سوێدی و نۆروێژی و دانمارکی نین ، بەڵام چون ئێمە ئازادیمان نەبووە هیچکام لەو زاراوانە نەیانتوانیوە ببنە نە ستاندارد ،نە دەوڵەتێکی سەربەخۆ. بۆ ئەوەی کە مەترسی پاککردنەوەی لە زمانی عەڕەبی و ئەمانە، بەڕای من ئێمە مرۆڤین، یانی تەماشا کەی ئەگەر تەماشا ئەکەی هەر مرۆڤێ ئەگەر ئێمە قەبووڵ کەین مرۆڤێ لە جەستە و دەروون پێک هاتووە، ئەمە ناتوانی ناوی بنێی کە شتێکی فرە شۆڤێنیستی ، ئەمە میکانیزم،  فۆشڤار میکانیزمی ئینسانە. میکانیزمی بەرگری یە. یانی من بە درێژایی زەمان ، من کە شەش ساڵ بە کوردی قسەم کردووە ئەڕۆمە مەدرەسە بە فارسی. یانی ئەتۆ هەرچی تا ئێستە بووی، چۆن ئینسان تا تەمەن شەش ساڵەگی شەڕ لە کەسایەتی پێک دی ، حەفت ساڵەگی حەفتا لە سەد. ئێژە کارم بە هیچێکی نییە. خۆ بە خۆ ئەمە میکانیزمی  بەرگری منە، دژایەتییەکی وەک دژایەتی سیاسی نییە ئەمە منم. منم بەم شتە کاردانەوە نیشان ئەدەم ئەگەر نە منیش لەگەڵ پاکتاوی ووشەکانی تر نیم. بۆ وێنە بۆ کورد لە کوردستانی باشوورا ووشەی ' جەندەر' کە ووشەیەکە بە قەولی خۆیان  لە ئوڕووپاوە  هاتووە، لە ووڵاتێکی مەسیحییەوە تێ، جینسی فڕێ ئەدەن و ئەو ئەخەنە جێیەکەی. ئەی نازانم ئەمە شوێنێکە، خۆی لە خۆییدا بڕێکیش ئەگەڕێتەوە بۆ میکانیزمی ئینسان بۆ ئەم کارگەلە. یانی ئەوە نییە کە هەر وا ساکار بێ، لە پاڵ ئەمەدا تێپەڕ بین و وەک باسێکی سیاسی وەک باسێکی  سیاسی وەک باسێکی بەرەی کرێکار و بەرەی ناسیۆنالیزم چاوی لێ بکەین. وا نییە، بە بڕوای من مەسەلەی زمان و مەسەلەی هەستی ئینسان زۆر جیاوازە لە بیر و بۆچوونی ناسیۆنالیستی و بیر و بۆچوونی چەپ لە بابەتی زماندا. کاتم ماوە؟

هرۆری: تۆزێک!

نەبی: تۆزێک، پاش ئەوەش ئەگەر ئێمە بمانەوێ لە ووشەی بێگانە کەلک وەربگرین، بەدیلی تریشمان هەیە، ئەمە کوردستان لە پەنج شوێنا هەیە، ئەوەی کە لە سۆڤییەتە لە ووشەی سۆڤیەت ئیستیفادە دەکا، ئەوەی لە تورکییە یە لە تورکی، ئەوەی لە فارسە لە فارسی ، ئەوەی لە عەڕەبە لە عەڕەبی. کێشەی ئەوەلی ئێمە ئەوەیە زمانێکی ستانداردمان نییە. تێکستێک کە لە کوردستانی باشوور دا ئەینووسین عەڕەبی زۆر تێدایە، ئەوەی لە  کوردستانی ڕۆژهەڵات ئەینووسین لە ژێر کارلێکەری فارسییا بووە. تواشا ئەکەین ئەگەر لە هەمووی ئەو ووڵاتانە ووشە وەربگرین تواشا ئەکەین لە ئاکامدا، زمانەکان جۆرێکی پێ دێ کە ئێمە لێک تێناگەین. یانی کوردەکانی پارچەکانی تر لە یەکدی ناگەن. ئەو کێشەیەشمان هەیە لە زمانی کوردیا. زۆر سپاس.

حەسەنپوور: ئەوە تەواو دروستە ووشەی خوازراو وەرگرتن ئێستا لە بەر پارچە پارچە بوونی کوردستان ئەو کێشەیەی هەیە کە ئەگەر لە تورکییە بیانەوێ وەرگرن لە تورکی زۆرتر وەردەگرن، لە کوردستانی باشوور  لە  عەڕەبی یان لە ئێران لە فارسی. موشکیلێکی وا هەیە بەڵام ئەو ووشانەی  کە پێش ئەو دابەشبوونە لە زماندا هەبووە، لە دیوانی شاعیرەکاندا هەبووە، لە ڕۆژنامەکانی ١٨٩٨ بەولاوە هەبووە ، ئەوانەش حەموو پەتی کراون. بەڵام ئەو کێشەی کە دەڵێی دیارە ئەو کێشەیە هەیە. بەعزە ووشەیەکیش ئێستا لەزمانە ئوڕووپاییەکان دێتە نێو کوردی. ئێستا کوردی پێوەندی ڕاستەوخۆی هەیە لەگەڵ زمانی سوێدی. پێش ئەوەی ئەو وەزعەی دیاسپۆرای کورد لێرە پێک بێ بە خەیاڵی کەس دا نەدەهات شتێک لە سوێدی ڕا ڕاستەوخۆ وەربگێڕدرێتە سەر کوردی.  هەمیشە لە ڕێی عەڕەبی یا فارسی دا دەبوو ئەگەر شتێکی  وا ببا. ئێستا کوردی  بە بۆنەی ئەو وەزعەی کە لە دنیا دا هەیە و نیزامی سەرمایەداری جوورێک گۆڕاوە و جیهانیکردن و ئەو شتانە، بە تایبەتی دروست بوونی دیاسپۆرای کورد، زمانی کوردی لەگەڵ زۆر زمانی دنیا پێوەندی ڕاستەوخۆی هەیە و دەتوانێ شتی لێ وەربگرێ هەر وەها لە خودی کوردستانیش هەر وایە.

هرۆری: کاک سولەیمان زەکی

سولەیمان زەکی: بەڵێ، بەڕێزت باسی فاکترەکانی دواکەوتوویی زمانی کوردیت بە شێوەیەکی مێژوویی کرد. زۆرتر خۆی لە گۆڕینی پیتەکان یان ووشەکان لە لایەن بەشێک لە ناسیۆنالیزمی کورد کە بەڕێزت بە شۆڤێنیزمی سۆرانی ناوزەدی دەکەی. دیارە ئەمن پێم وایە بە هۆی ژێر دەستە بوونی کورد بە گشتی و مەترسی توانەوەی زمانەکەی لەوانەیە لە بواری دەروونناسی یان کۆمەڵناسیشەوە بکرێ ئەمە بە شتێکی سروشتی وەسف بکرێ کە تاکی کورد یان کۆمەڵی کورد کاردانەوەیەکی بەو شێوەیە هەبووبێ کە بەهەموو شێوەیەک هەوڵ بدا زمانەکەی خۆی بپارێزێ لە توانەوە. بەڵام ئەوەی لە باسی بەڕێزت دا پێم وایە جێی خاڵی بوو بەڕاستی پێم وا بوو ئەوە بوو کە هۆکاری ئەو کاردانەوەیەی ئەم بەشە لە ناسیۆنالیزمی کورد چییە؟ دووهەم: نەخشی نەتەوە سەردەستەکان کە هەوڵی تواندنەوەی زمانی کوردیان داوە لە سەر ئەو بەشە لە ناسیۆنالیزمی کورد چ بووە  و بە گشتی لە سەر زمانی کوردی نەخشی ئەوان چ بووە؟ بەڕێزت باسی ئەو هۆکارانەت نەکرد. پرسیارێکی دیکانەش لە بارەی پرسی زمانی یەکگرتووی کوردە کە ئەمن ئەو بەشەشم لە باسەکەی جەنابت دا پێم وا بێ جێی خاڵی بوو. زمانی کوردی دیارە هەموومان دەزانین لە چەند زاراوا و بن زاراوا پێک هاتووە کە بەشێک لەو زاراوانە وەک هەورامی یان لوڕی تەنانەت خۆیان بە زمانێکی سەربەخۆ دەزانن. بەڵام چارەی کورد، یا چارەسەری بۆ ئەم پرسە لە ئێستا دا چییە؟ ئەوشتەش پێم خۆش بوو جەنابت شی بکەیەوە. زۆر سپاس.

حەسەنپوور: زۆر مەمنوون.  ئەوەیکە من هەر وەک باسم کرد سیاسەتی پەتیکردن ووڵامێکی ناسیۆنالیستی بوو بۆ سەرکوتکردنی زمانی کوردی لە لایەن ئەو دەوڵەتانە. دەوڵەتی ئێران، تورکییە ، عێڕاق و سوورییە. لازم نەبوو وابێ، پێویست نەبوو زمانی کوردی بە پەتیکردن جوێ بکەیەوە لە زمانی عەڕەبی یا زمانی ترکی. دەکرا زمانی کوردی ووشەی خوازراوی هەبێ و پەرە بستێنێ ئەگەر زمانەکە ببا بە زمانێک کە بکرێ کاری زانستی پێ بکەی. ئەدەبییاتێکی بەرزی پێ دروست کەی، ئەوە ووشەکانی لە سەدا پەنجاشی عەڕەبی و فارسی بایە هیچ کێشەیەکی دروست نە دەکرد. جوابی ناسیۆنالیستی بوو بە سەرکوتکردنی زمان، دەکرا جوابێکی دی بدرێتەوە.  کە نەیان داوە ئیدی، بۆچی، لەبەر ئەوەی ناسیۆنالیزمی کورد هەر ئەوەندەی لە توانا دا بوو.

سولەیان زەکی: باشە بە ڕای جەنابت ئەو جوابە دەبوو چی با؟

حەسەنپوور: ئەو جوابە دەبوو ئەوە با کە گۆران باسی کردووە، هێمن ڕەچاوی کردووە، گۆران بۆ خۆی ڕەچاوی کردووە. کە زمانەکەی دەکار بێنێ ئەو جێی کە ووشەیەکی ڕەسەنی کوردی هەیە بۆ ووشەیەکی عەڕەبی ئەوی دەکار بێنە، ئەگەر نیتە ووشە عەڕەبییەکەی دەکار بێنە چون ناسیۆنالیزم ناتوانێ ئەوەی ببینێ قبووڵی ناکا، گەرچی زانست ئەوەی دەڵێ کە: ووشەیەکی کە لە زمانی بیگانە وەرگیرا خەڵک قبووڵی کرد و دەکاری هێنا دەبێتە ووشەی ئەو زمانە، بێگانە نییە. ووشەی ' موجەڕەد ' لە زمانی کوردیدا بێگانە نییە، ووشەیەکی کوردییە. نەک هەر ووشە شتی دی. ئەو شتانەی،ئەو جلوبەگەی من دەبەری دەکەم. کەس ناتوانێ پێم بڵێ ڕانکوچۆغە لەوەی ڕەسەنترە. ئەوە نزیکەی سەد ساڵە زۆر کورد ئەوەی دەبەر دەکەن و زۆر لێرە دا مەسەلەی جینسییەتیش هەیە، ئەتۆ لەو شارەی دا شاییەکی چاو لێ بکە. ژنی کورد زۆرتر جلی کوردی لە بەر دەکا، پیاو جلی ئاوا ئوڕووپایی لە بەر دەکا. مەسەلەی جێندر هەیە لێرە دا، مەسەلەی ناسیۆنالیزم هەیە، مەسەلەی چینایەتی تێدایە، زۆر شتی تێدایە. لە زمانیش دا هەر وایە. ناڵێم هەر لە خودی کوردەواریدا، لە زمانی کوردیدا ئەتۆ سیاسەتی هێمن و گۆران لە بەر چاوت بێ، چ ئیرادێکی هەیە ئەو سیاسەتی ئەوان هەیان بوو؟  جا ئەوەلێرە کاک فاتحی شێخەلئیسلامی، کاک چاوە هەیە کە مامۆستا هیمن لە جێیەکدا کوتوویەتی کە شاعیری هەرە گەورەی لەهجەی سۆرانی یە. ئەوە کاک فاتح کوردییەکی زۆر باشیش دەنووسێ، بەڵام کوردییەکەی وی وەک کوردی جەماڵ نەبەزی نییە. دوو جەهانبینی یە، دوو جۆر بۆچوونە، فەرقی هەیە ئەوانە ئیدی. دەکرێ جوابێکی دیکە بدەیەوە بە کێشەی پەتی کردن. جوابەکە دراوەتەوە ئەوە مامۆستا گۆران باسی دەکا کە لە کرمانجی سۆڤیەتستانێ سیاسەتێکی تەواو بە پێچەوانەی پەتیکردنیان بووە. دەڵێ هەر ووشەیەکی تازەش هەبوو دەیانقۆستەوە چونکە مەسەلە ئەوە بوو کە مەبەست دەربڕن نەک ئەوەی کە شکڵەکەی بکەنە کوردی ڕەسەن. بەڵێ ئەو دوو جوور سیاسەتە ئیدی. جوابەکە دراوەتەوە من نیم کە دەڵێم دەبێ ئاوا بێ . تا ئێستا وا بووە دوو وەڵام دراوەتەوە. وەڵامێکی ناسیۆنالیستی سەرەڕۆیانە، یەکی کە سەرەڕۆیانە نییە. ئەوە هەیە.

زمانی یەکگرتوو ڕاستییەکەی، کوردی زمانێکی یەکگرتوو نییە، بە زۆری ناتوانین سازی کەین لە ئاڵبانی چل ساڵ حکوومەتێکیان بوو کە دەیەویست دوو لەهجەی باكوور و باشوور تێکەڵ کا نەیتوانی بیکا، هەرمەنی نەیتوانیوە بیکا ئەوە حکوومەتیشیان هەیە. لە هەرمەنستانیش حکوومەتیان هەبووە. ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای زمانەکەیان نەیتوانی یەک بگرێ. لە نۆروێژیش ئەوە خۆتان باشتر دەزانن نزیکتر لە نۆڕوێژێن ، دوو لەهجەکەیان هەر وا ماوە.

دەنگێک: نەیانویست

حەسەنپوور: نەیانویست بیکەن.

هرۆری: کاک فاتح

فاتح: نۆرەی منە؟

هرۆری: بەڵێ
فاتح: ئەمن ئە لێرەوە قسە ئەکەم. زۆر سپاس بۆ کاک ئەمیر هەم بۆ ئەو لوتفە کە لە گەڵ من کردی هەم بۆ ئەو باسە کە لێرە کردی. موشکیلە ئەوەیە کە باسەکە ئەوەندە بەشی جۆر بە جۆری تێدایە کە حەقیقەتەن کاک ئەمیر بە سەعاتێک فریا ناکەوێ، ئێمەش بە ٥ دەقیقە فریای ئەوە ناکەوین ئیزهاری نەزەر بکەین. بەحسی پەتیگەری بە بڕوای من بەحسێکی زۆر موعتەبەرە و من ئەمەوێ لێرە بڵێم کە پەتیگەری خراپە بۆ زمان. تەنیا مەڕبووت بە کوردی نییە ، بۆ فارسیش خراپە، بۆ عەڕەبیش خراپە. ئەگەر مەجال هەبێ ئینسان میسال بێنێتەوە میسال یەکجار زۆرە. پەتیگەری زوان هەژار دەکا، دەوڵەمەندی ناکاتەوە. و ئەمە بەحسێکە ئەتوانم بڵێم، ئەمن زۆر شارەزا نیم، لەوانەیە لە غەیری زمانی ئینگلیسی دا نەبێ لە باقی زمانەکانی تر دا هەیە. کام لەوانەی کە خەڵکی کوردستانی ئێرانن، خەڵکی ئێرانن و فارسی ئەزانن پێی خۆشە لە جیاتی کامپیوتێر 'رایانە ' بە کار بێنێ. ئەکرێ؟ ناکرێ. ئەتۆ بۆ تێلێڤیزیۆن شتێکی تر دابنێی، بۆ ڕادیۆ شتێکی تر دابنێی بە کەلک نایە و ئەمە تەنیا مەربووت بە عەرسەی ڕۆشنبیریش نییە ، حەتتا لە زمانی خەڵکی عادییا. ئایا ئێوە پێتان خۆش نییە  کە خەڵک لە سلێمانی ئەڵێ تڕافیک لایت؟ ئیشکالی هەیە؟ بیگۆڕن بیکەن بە چی؟ ترافیک بکەن بە چی بیکەن بە مروور بیکەن بە هاتوچوو بیکەن بە فڵان؟ موشکیل نییە ئەتوانێ یەکێک لەوانەش بیگرێ. بەشێک لەم کەلیماتە کە دانراون کۆمەڵگا وەر ئەگرێ. لە ئێران کەلیمەی ماهوارە ئەوەڵین جار کە دانرا  بەرانبەر بە، ئەو وەختە ئەیانگوت قەمەری مەسنووعی، ئەو ماهوارەیان دانا، ماهوارە گرتی. چونکە کەلیمەیەکی خۆشە، ئەیگرێ، بەڵام بەعزە کەلیمەیەک بێ مەعنی یە. پەتیکردن بەم مەعنایە کارێکی بیهوودەیە. بەڵام ئەم کارە بێهوودەیە مەعلوومە بناغەکەی سیاسەتێکی ناسیۆنالیستی، حەتا نە ناسیۆنالیستی، قەوم پەرەستانەیە. وەک ئەوەیە چۆن مەسەلەن لە یوگۆسڵاوی سەرەب کڕۆواتیان دەر ئەکرد، سەربیان دەر ئەکرد پێیان ئەگوت پاکسازی قەومی، ئەمە عەینەن مەسەلەی موتەنازری پاکسازی قەومییە جا لە عەرسەی زوانا. ئەمە کارێکی بێهوودەیە. ئەوەندە بێهوودەیە کە ئێستا کاک نەوزاد ناوی ئەم کتێبخانەی کوردییە بیکا بە پەڕتووکخانەی کوردی. چییە؟ مەبەست چییە؟ مەبەستم ئەوەیە یەکێ ئەتوانێ لایەنگری پەتیگەری بێ ، کەیفی خۆیەتی. لە سوێدی ، ئەوانەی کە لە سوێدن بە ڕاستی ' سنابل ئا ' لە جیاتی ' ئەت '  هونەرێکی زۆر گەورەیە؟ ڕەبتی نییە حەتا بە دەوڵەت و بەمانە. یا عەرەبی مەسەلەن لە جیاتی ' جێت' ، کەلیمەی ' نەفاسە' بەکار ئەبەن کارێکی زۆر عەجایبیان کردووە؟ قسەدم ئەوەیە بڵێم پەتیگەری لە زوانا ترێندێکی موزیڕە لە هەر زمانێکا بێ. بەڵام بەتایبەت لە کوردییا لە توولی پەنجا شەست ساڵی ڕابردووا لەتمەیەکی زۆری داوە و لە توولی بیست ساڵی ڕابردووا. ئەمن ئینتیزارم بوو کاک ئەمیر باسی ئەم بیست ساڵەی ڕابردوو بکا. لە ١٩٩١ بەم لاوە  کوردستانی عێڕاق زبانی کوردی تێیا گەشەیەکی زۆری پەیدا کردووە و تەحەولێکی زۆری بە سەرا هاتووە و بە بڕوای من خەریکە ئێستا زبانی کوردی لە کوردستانی عێڕاقا، زۆرتر من سۆرانییەکەی ئاشنام، بادینییەکەی، کرمانجییەکەی ئاشنا نیم؛ تەحەولێکی گەورەی خەریکە بە سەرا دێ. ئێستا زبانی کوردی لە کوردستانی عێڕاق بە تایبەت، بە قەولی ئەوانەی ئەهلی سایتن، زمانێکی ئاندەر کانستراکشن ە، خەریکە دووبارە دروست  ئەبێتەوە . خەریکە خۆی دەگەڵ مۆدێرنیتەیەکی جەدید و دەگەڵ موناسەباتی سەرمایەداری گەشە کردوو مۆنتەبیق ئەکا، لەو ئیتیباقە ترێندی جۆر بە جۆر هەن کە بەشێکی کۆمەک ئەکا بەوە، بەشێگی بەرگری ئەکا، بەشێکی خراپی ئەکا، سەقەتی ئەکا. تەرجەمە ، تەرجەمە ئەلئان ڕەوەندێکی یەکجار بەربڵاوە لە کوردستان، چاپ، چاپ پەدیدەیەکی زۆر موهیمە، بەڵام هەموو ئەمانە بەشێکی ئەم زبانە غەنی ئەکاتۆ بە بڕوای من، زمانی کوردی؛ سۆرانی مەنزوورم ئەوەیە ئێستا لە چاو سی ساڵ لەوە پێش زمانێکی ترە. و من عەقیدەم وایە زوانێکی پێشکەوتووترە. بەڵام ئەو ترێندانەی کە کار ئەکەن هەمووی وا نییە. بەشێک تەرجەمەی زبانی کوردی لە کوردستانی عێڕاقیان سەقەت کردووە بە ڕاستی. قەسدم ئەوەیە ئەم بەحسی پیوریزمە یا پەتیگەرییە بەحسێکی زۆر سەربەخۆە. بەڵام بە بڕوای من ئەو بەحسەکەی تر ئەوەیکە لە کوردستانی عێڕاقا ئایا سۆرانی دابنرێ بە زمانێکی ئیداری، ئامووزشی، قانوونی؛ چونکە زمانی ستاندارد بەحسێکی ترە ڕەبتی نییە ستانداردیزە کردنی زمان پڕۆسەیەکە لە ئەوایلی قەڕنی بیستومەوە کاک ئەمیر لەم کتێبەدا [ کتێبەکە نیشان دەدا] لە ١٩١٨ وە تا ١٩٨٥ تەعقیبی کردووە، یەک کتێبی تایبەتی ئیختیساس داوە بەوە. بەحسێکی ترە، بەحسی زمانی ڕەسمیش بەحسێکی ترە، زمانی یەکگرتوو بەحسێکی ترە، زمانی ئەدەبی  بەحسێکی ترە. ئێستا لە کوردستانی عێڕاق مەسئەلەیەک پێش هاتووە چەند ساڵە کە ئایا سۆرانی بکرێ بە زمانی بڵێین ئیداری، یا ئامووزشی هەرچی یا کرمانجی. بەحسێکی کراوەیە بە بڕوای من . بە بڕوای من بەحسێکە جەدەلی لە سەر ئەکرێ. ئەمن پێم خۆش بوو  ئەمرۆ وەک کاک بەکر باسی کرد ۆرک شاپێک دابندرایە لەو بارەیەوە. من لەو بابەتەوە گەرچی لە بەحسی پەتیگەرییا زۆر زۆر لەگەڵ کاک ئەمیرا موافیقم بەڵام لەم بەحسەکەی ترا پێم وایە ئەمە ڕێگا حەل نییە بڵێی کامیان سەرەکییە ، کامیان زۆرتر ئینتیشاراتی پێ هەیە، کامیان فڵان، سەرئەنجام بەرایەندەکەی ئەبێ ڕێگا حەلێک بێ. ئێستا جوغرافیایەکی سیاسی هەیە پێی ئەڵێن هەرێمی کوردستان یا باقی کوردستانی کولەن عێڕاق. لێرە ئەبێ تەکلیفی ئەم مەسەلە ڕۆشن بکرێتەوە. ئەمە بڕیارێکی سیاسییە ئەدەبی نییە ، و هەر وەک کاک ئەمیر ئیشاڕەی پێ کرد مەسەلەی لەهجە مەسەلەیەکی سیاسییە، حەتا لەهجە، خودی کاک ئەمیر لە سەر ئەمە کاری زۆر باشی کردووە. ئەوەی کە چ شتێک لەهجەیە و چ شتێک زبانە مێعیارێکی سیاسییە بەر لەوەکە مێعیارێکی لینگویستیک بێ. ئەم مەوزووعە کە سۆرانی چی بێ و کرمانجی چی بێ لە کوردستانی عێڕاق، جایگایان لە قانوونا، لە ئیدارەدا، لە دادگا دا، لە دانیشگا چۆنە بڕیارێکی سیاسییە و تەبعەن ساحێب نەزەرەکان ئەتوانن لە سەر ئەوە قسە بکەن کە کام لەوانە موناسیبترە. من شەخسەن پێم وایە سۆرانی موناسیبترە بەڵام  ئێستا خۆ بە یەک دەقیقە ناتوانم باسی ئەوە بکەم کە بە چ دەلیل وایە. بەڵام لەو بابەتەوە ئیختیلافی نەزەرم هەیە لەگەڵ کاک ئەمیر  و هیوادارم فرسەتێک ببوایە بە بێ ئەوەی بەحسی سۆرانیخوازی بکەین، کرمانجی خوازی بکەین، بە بێ ئەوەی بەحسی ئەوە بکەین کە گۆیا ئەگەر یەکێک لەمانە داندرا مەعنای ئەوەیە ئەوەکەی تر تەحمیش بکرێ، حاشییەیی بکرێتەوە، نا هەموو ئەوانە، لە هەموو ووڵاتێکا سیاسەتی زمان ' لەنگوێج پلانینیگ' ، دانانی زمانێکی ئیداری وەک ئەوەی لە هیندا ئینگلیسییە و بە نەزەری من قازانجیان کردووە. بەڵام ئەتۆ ئەلئان ناتوانی لە کوردستانی عێڕاق بڵێی ئینگلیسی بێ. ناچاری یا کرمانجی یا سۆرانی. ئەم تەرجیحاتە بە بڕوای من تەعەسوبی ناوێ، لێکدانەوەیەکی بابەتیانە و مەوزووعی ئەوێ کە من شەخسەن ئیستیقبال ئەکەم لەوە لەگەڵ هاوڕێی خۆشەویستم کاک ئەمیر کە ٤٥ ساڵە بەیەکەوە دوو ڕەفیقین عەلاوە کە هاونەزەرین لە فڵان شتا یان هاونەزەر نین لە فڵان شتا. بریا مەجالێک بوایە دانیشتایەین دوو بە دوو  جەدەلێکمان بکردایە لە سەر ئەمە کە بۆ من بۆ پێم وایە مەنتقییە بەحسی سۆرانی. تەعەسوب نییە، شۆڤێنیزم نییە و ئەتوانێ بە زەرەری کرمانجیش تەواو نەبێ بەڵکوو بەجۆرێکی تر حەل بێ سپاستان ئەکەم.

هرۆری: گەلێک سپاس.
حەسەنپوور: زۆر سپاسوو دەکەم. دیارە لە پێشدا ئێمە قەولمان دا کە وابێ، کاک فاتحیش وەک بیروبۆچوونێکی کە جیاوازە لە بیروبۆچوونی من سەبارەت بە لەهجەکان، باسی لە سەر بکەین و ئومێدەوارم لە داهاتوو دا بتوانین ئەو کارە بکەین. بەڵام مەسەلەی هەرە گرینگ ئەوەیە کە ئەوەمان بۆ ڕوون بێتەوە کە تەواوی ئەو باسانەی ئێمە دەیکەین لە سەر زمانی ڕەسمی و زمانی ستاندارد و ئەوە لەگەڵ ئەوەشدا کە لایەنێکی گرینگی زمانی هەیە بەڵام ڕێگا چارەسەر کردنی ئەو مەسەلانە ڕێگا چارەسەر کردنێکی سیاسی یە نەک زمانناسانە. دیارە زمانناسی و لینگویستیکس زۆر یارمەتیمان دەدا، بەڵام ئەوەی ئەمن حەولم دا ئەوڕۆ بیکەم ئەوەیە کە ئەو لایەنە سیاسییەی ڕوون کەمەوە کە چۆن بۆچوونی ناسیۆنالیستی زمانەکەی کاول کردووە و چۆن بۆ نموونە مەسەلەی پەتیکردن زمانی کوردی ناڕۆشنبیری کردووە. و لە بەر چاومان بێ بۆچوونی سیاسییەکە یەکجار موهیمە. ئەوەی کە بڵێین زمانی ئەدەبییاتی کوردی کەی دەستی پێکردووە ڕاستییەکەی پێوەندییەکی نییە بەو بەحسی سۆرانی و کرمانجییەوە و بەرنامە دانانی زمانی کوردی. هەشت سەد ساڵ لەوە پێش دەستی پێ کردووە یا پێنسەد ساڵ مەسەلەیەک نییە. مەسەلە زۆر مەسەلەیەکی ڕۆژ و تەنیا کوردستانی عێڕاقیش نییە. ئەمن نوختێکی کە ویستم بیڵێم ئەوەیە کە ئیتر وەک جاران نییە کە ئەو سنوورانە پێشی پێوەندی لەهجەکانیان گرتبێ ئێستا دنیایەکی دیکەیە و دنیای مێدیای تازە کێشەی تازەتر ساز دەکا.

هرۆری: کاکە عومەر شێخمووس

عومەر شێخمووس: سپاس کاکە. زۆر زۆر سپاس بۆ کاک ئەمیر بۆ بەحسێکی زۆر خۆش  و خۆی ماندوو کرد لەگەڵ ڕەوشی تەندروستی خۆی. زۆر بەخێر بێی بە سەرچاوان و بەخێریش بچیتەوە.

حەسەنپوور: زۆر مەمنوون

عومەر شێخمووس: بەحسەکە زۆر لایەنی هەیە وەکوو کاک فاتحیش باسی کرد. یەکێک لە کێشەکانی کە دروست بووە لایەنە سیاسییەکەیەتی. جیا لە لایەنی زانستی و زمانەوانی و ئەدەبی لایەنە سیاسییەکەیەتی. بۆچوونێک هەیە لە ناو کوردان کە بۆچوونێکی ناڕاستە بە قەناعەتی من و لە وەختی خۆیدا لە ' بەربانگ ' دا شتێکم نووسی لە سەر ئەوە کە دیم چۆن خەریکە مەسەلەی کورمانجی و سۆرانی ببێ بە کێشەیەکی سیاسی گەورە. ئەویش ئەوەیە وا لە لایەن هێندێ ناسیۆنالیستی کورد پەیدا بووە یا کورد بە گشتی ئەگەر هاتوو زمانی یەکگرتوی، زمانی ستانداردی یەکگرتوو نەبێ دەوڵەتمان نابێ ، کە ئەوە زۆر جێگا نێشان دەدا کە وا نییە بۆخۆشت ئێشارەی بە نۆڕوێژت دا. لە نۆڕوێژ ، نۆشک هەیە و نی نۆشک هەیە، دوو زمانی ڕەسمی ووڵاتەکەن  کە یەک دەوڵەتیشە. ئەرمەنستان دوو زمانی ستانداردی هەیە، ئاڵبانیا دو زمانی ستانداردی هەیە و زۆر جێگای تریش هەن کە ئەوە نەبووتە هۆی ئەوەی ئەگەر دوو زمانی ستاندارد هەبێ یان دوو لەهجەی سەرەکی ستاندارد هەبێ نابێ بە دەوڵەتێکی یەکگرتووی نەتەوەیی ئەوە لایەنێک. لایەنی دووەمی مەسەلەکە کە بۆخۆت باسیشت کرد و ئیشاڕەت پێ دا لە مەسەلەی ستاندارد کردنی زمانە. ئەگەر بە زەبر و زەنگ بێ و بە بڕیاری سەرەوە بێ ئەوە کاردانەوەی دروست دەبێ لە لای ئەوانەی کە لەهجەی کەمایەتی لە شوێنێکدا قسە دەکەن و مومکینە ببێ بە کێشەیەکی گەورە لە ناو ئەو کەسانەی کە ئەم لەهجەیە یا ئەو لەهجەیە قسە دەکەن. من زۆر چاکم لە بیرە کەمایەتییەکی نەتەوەیی لە ڕۆمانیا هەیە کە ، مەجاری ، لە پاش ئەوەی کە لە ساڵی ١٩٩٠ دا ئەو کەمایەتییە داوای مافی زمانی خۆیان دەکرد، نزیکەی ٢٥٠ ، ٣٠٠ کەس کووژران لەوێ. هەر لەبەر مەسەلەی کە داوای مافی خوێندنی زمانی خۆیان دەکرد. پڕۆسەی ستاندارد کردنی زمانی کوردی تۆ لە من باشتر دەزانی ئەوە پڕۆسەیەکە لە ناو ئیسلام و عەڕەبا قورئان ڕۆڵی گەورەی هەبووە کە ئایینە، لە ناو زمانەکانی تری ئوڕووپایی وەرگێڕانی ئینجیل بووە بۆ زمانی خەڵقی. لە ئینگلیزیدا کە ئیجیلی جەیمسی یەکەم  داندرا لە لایەن تیندێل و لە دوایە شێکسپیێر بە کاری هێنا. لە هێندێک شوێنا ئەدەبییاتی گەورەی کلاسێک ڕۆڵی خۆی دەبینێ لە ستاندارد کردنی زمانا. بە نیسبەت ئێمەشەوە خاڵەکەی کە کاک ئەمیر باسی دەکا من بە تەواوی لە گەڵیم کە نابێ بە زەبر و زەنگ بێ . دەبێ بۆچوونێکی دێمۆکڕاتیانە و سینگ فرەوانانە هەبێ یانی پلورالیزم  هەبێ کە قەناعەت بەو خەڵکە بکرێ کە بە لەهجەی کەمایەتی قسە دەکەن کە ڕازی بن بەوە ئەو زمانە ستانداردە دابندرێ. ئەگەر بە زەبروزەنگ بێ ئەوە کاردانەوە دروست دەکا و جوداخوازی دروست دەبێ، شەڕیش دروست دەبێ. مەسەلەن ئێمە ئێستا وەکوو ئەو خوشکە باسی کرد دەوڵەتی یەکگرتوومان هەبایە کرمانجی زۆر دەبوون بە ئەکسەرییەت و ئەوکاتە مومکین بوو ئەوان فشاریان هێنابایە بۆ سەر سۆران، زازا و هەورامی بۆ ئەوەی کرمانجی ببێ بە زمانی ستاندارد. بۆچوونێکی شۆڤێنیانە لە لایەن کرمانجی زاریش هەیە بەرانبەر بە زازا و لە لایەن سۆرانەوە بەرانبەر بە هەورامی . هەمووشی لە بۆچوونێکی ناسیۆنالیستی دێ و ئەوە تەنها لە نێو کوردا نییە. من نەمدەزانی بە تازەگی کتێبێکم دەخوێندەوە ئی ناسیۆنالیستێکی بە ناوبانگی سوێدی بوو کە ناوی، ناوەکەی ئێستا لە بیرم چوو، ڕوودێبێک، ڕوودێبێک ناسیۆنالیستێکی  گەورەی سوێدی بوو ئەویش بزووتنەوەی پەتیکردنی سویدی وە هێندێ لەو بۆچوونە ناسیۆنالیستانەی عەڕەب و تورک و ئەوانە کە ڕەگەزی هەموو خەڵکی دنیای دەهێنایەوە سەر خەڵقی سوێد و زمانی سوێدی. ئەویش دەستی کرد بوو بە بزووتنەوەیەکی پەتیکردنی زمانی سویدی. جا ئەوە لایەکی دیکەی هەیە کە لە بەر ئەوە دەوڵەتێکی یەکگرتوومان نەبووە و ئەنجومەنی زمانمان نەبووە. ئاکادێمیای زمانمان نەبووە کە یارمەتی بدا

هرۆری: [کاغەز بەرز دەکاتەوە بە نیشانەی تەواو بوونی کات]

عومەر شێخمووس: ئێستا تەواوی دەکەم. بۆ ستاندارد کردنی زمانەکە. کێشەیەکی کە هەیە کە ئەوەش کاک فاتح ئیشاڕەتی پێ دا. پەتیکردن لایەنێکە، گەشە کردنی زمان لایەنێکی کەیە. مەسەلەن ئەتۆ ئێستا ئەگەر تەماشای تێکستی ئینگلیزی زەمانی شێکسپیر و دووسەت سال لە بەر ئێستا [بکەی]، زۆر جیاوازە لە تێکستی زمانی مۆدێڕنی ئینگلیزی. لە سوێدیش دا هەمان شت. یانی بۆیە پیاو ئەو دوو دیاردەیە لێکتر جیا  بکاتەوە و بزووتنەوەی پەتیکردن لە هیچ شوێنێکا سەرکەوتوو نەبووە، لە تورکیا دەڵێی هەتا ڕادەیەک بووە. بەڵام گەشە کردنی زمان شتێکی زۆر نۆرماڵ و ئاسایی یە و مومکینە لە ناو کوردیشا هەر وابێ و دەبینین کە لە ٩١وە هەتا ئێستا لە کوردستانی عێڕاق زۆر بووە، سۆرانی زۆر گەشەی کردووە، کرمانجیش زۆر گەشەی کردووە؛ بادینی مەبەستمە. جا لێرە بە قەناعەتی من، من بۆچوونێکی وام هەیە لە دوا ڕۆژ دا ئەگەر هاتوو چارەیەکی سیاسی ڕاستەقینە بە شێوەیەکی دێموکڕاتی و سینگ فراوانانە بۆی نەدۆزرێتەوە، لە ئایەندە دا دەوڵەتی یەکگرتووی کوردستانیش ببێ من پێشبینی دەکەم کە ببێ بە دەوڵەتێکی فێدێڕاڵ لە چار ناوچەی جیاواز دا دروست ببێ کە ئەویش ناوچەکانی زازانشین، کورمانجی نشین، سۆرانی نشین و هەورامی نشین. دوور نییە وای بەسەر بێ ئەگەر هاتوو بە شێوەیەکی عاقڵانە چارەسەری ئەم کێشەیەی زمان لە بەر چاوا نەگیرێ، ئەخیر پرسیارم ، ئەوە پرسیارە، ئەوەی [کوتم] هەموو کۆمێنتار بوو. پرسیارەکەم ئەوەیە ئایا لە لێکۆڵینەوەکانی خۆت، چونکە زۆر باسی
'ڕی کۆنسستراکشن ئاف هیستری ' و شتی وا دەکرێ لە لای یەزدییەکان ، لە مەسحفی ڕەشا و لە قەولەکانی یەزیدییەکانا ئەو تێکستانە بۆ کەینێ دەگەڕێنەوە ئایا پێش عودەی بن موسافیر بە عەڕەبی بوون دوایە کراوەتەوە کرمانجی یان پێشتریش هەر بە کرمانجی نووسراوە. هیچ شتێک دەزانی سەبارەت بەوە؟

حەسەنپوور: ئەمن ئەوەندەی بزانم تیکستی ئێستا هەیە هەم بە عەڕەبی هەم بە کوردی تەنانەت بە سۆرانیش هەیە. تێکستێکی مەسحەفی ڕەش هەیە کە بە سۆرانی بووە لە ساڵی ١٩١١ شتێکی لە سەر نووسرا لە گۆڤارێکی زانستی ئوڕووپایی دا. بەڵام مێژووەکەی ڕاستەکەی بۆ من ڕوون نەبووەتەوە نازانم کێهەیان ئەوەڵە و کێهەیان دووەمە تا ئێستا بۆ من ڕوون نەبووەتەوە.زۆر سپاس

هرۆری: کاک ئەمیر، پێنج کەس مانە کو ناڤێ خوە نڤیسینە ، هەڵبەت وەخت ئەم دێ درێژتر کەین. بەس پچەکی دیکتاتۆرانە بەحس کەین بۆ وا پێنج کەسا خوە کورت کەنەوە، هەکە کۆمنتار بن ئەگەریش پرسیار بن  و کاک ئەمیریش ئەگەر حەول بدات کو ئەم بگەهێین وان پێنج کەسا. ئارمانج

ئارمانج: سپاس بۆ مامۆستا ، بە خێرهاتنی دەکەم. سەبارەت بەوەیکە زۆربەی ئەوانەی قسەیان کرد، ئەو بەڕێزانەی ئێستا قسەیان کرد دیارە چاوەڕوانی زۆریان هەبوو کە مامۆستا دەبوو بە هەموو بەشەکاندا بچێ. بەسەعاتێک بە ڕاستی بە بۆچوونی من ناکرێ، با ئەوڵێ بەرگرییەک لە مامۆستا بدەمەوە. دوایی بە بۆچوونی من لە باشووری کوردستان ڕەنگە پێشکەوتنی زمانی کوردی هەبێ، حەولێکی بۆ دەدرێ بەڵام زۆر زۆر سەقەتە. چونکە زۆر ووشە هەیە، بێ ئەوەی کە بزانن، بۆ ئەوەی خۆیان لە عەڕەب دوور بکەنەوە خۆیان بە فارسییەوە دەنووسێنن. فارسییەکەش چونکە بە باشی نازانن ، بە هەڵە بە کاری دێنن دەیهێننە ناو زمانی کوردی. بە بۆچوونی من ئەو وێرانکارییەی کە لە مێژە دەستی پێکردووە لە بەشی باشووری کوردستان هەر ئێستا بەردەوامە و بەهێزتریش بەردەوامە. بۆ وێنە ووشەیەکی وەک ' خۆشگوزەرانی' ئەوە ئێمە ڕۆژانە گوێمان لێ دەبێ لە میدیاکانی کوردی بەکار دەهێندرێ. هیچ  ووشەیەکی ئەوە نییە. مەسەلەن دەڵێن: ' کاک مەسعوود بارزانی بۆ خۆشگوزەرانی لە ئەمریکایە'، ئەوە شتێکی زۆر هەڵەیە بە کار دەهێندرێ، یان دەنووسرێ مەسەلەن لە سەر زانکۆیەکانی هەولێر خۆم دیومە دەنووسرێ: ' زانکۆی هەولێری پزشکی '، ئەوە تەرکیبی زمانی کوردی نییە. 'زانکۆی پزشکی هەولێر' دروستترە بە بۆچوونی من. یەک سەرلێشێواوییەکی زۆر زۆر لە ناو ئەدەبییات و تەواوی بەشەکانی زمانی کوردیدا هەیە بە بۆچوونی من لە هەموو شتێک. زۆر سپاس مامۆستا.

حەسەنپوور: زۆر مەمنوون. شتێک بڵێم لە بابەت ئەو ئاژاوەی ئێستا لە چاپەمەنی و نووسین و کاری ڕۆشنبیری کوردستانی عێڕاق دا هەیە، هەمیشە ئیمکانی وەی هەیە، ئاژاوە و نەزم پێوەندییەکی دیالێکتیکییان هەیە. زۆر جار  لە نێو ئاژاوە دا نەزم پەیدا دەبێ. بەڵام نازانین کەی ؟ ماوەیەکی پێ دەچێ کە نەزمێک، ئەوەی کە کاک فاتحیش ئیشارەی پێ کرد کە وەزعێکی تازەیە. دیارە لە ساڵی ١٩٩١ ڕا لە بەر ئەوەیکە چاپەمەنی یەکجار زۆر بووە بەتایبەتی ڕۆژنامەی ڕۆژانە، ئەوانە چارەیان نییە دەبێ کۆنسێپتی تازە، ووشەی تازە دەکار بێنن و لەوانەیە نەزمێکی تازە لەو ئاژاوەی دا بێتە دەرێ بەڵام شتێکی کە من باسم نەکرد، دەمەویست باسی بکەم بەڵام  بۆم نەکرا ئەوەیەکە مەسەلەی ساخت، ستراکچر، ستروکتووری زمانەکانی دی تەئسیریان لە کوردیدا ، پەتیگەرەکان زۆر چاویان لەوە نەبووە کە چەندە ستراکجری ترکی و عەڕەبی و فارسی لە کوردیدا هەیە. ئێستا لە کوردی کوردستانی عێڕاقێ دا دەبینم، لە زمانی کوردی کوردستانی عێڕاقێ دا چون زۆر ئاشقە فارسین کوردی عێڕاقێ، هەم مۆسیقای هەم  زمانەکەی. ئەوە تەئسیری فارسی بۆ وێنە میسالێکتان بۆ بێنمەوە. ' خانەهای زیبا ' جارێکی لە ڤۆیس ئاف ئەمرێکا ڕا تەلەفۆنیان لە من کرد، مایکڵ شایەت کە بۆخۆی ئەمریکایی و ئینگلیسی زمانە بەڵام  هەر تک لەهجەی کوردی زۆر باش دەزانێ، لێی پرسیم کوتی: ' ماڵەکانی جوان' کوتی یەکیک لەوانەی کە مەتنەکەی وەرگێڕاوەتە سەر کوردی نوسیویەتی :' ماڵەکانی جوان '،  کوتی ئەمن پێم کوت کە ئەوە کوردی نییە، فارسییە. کوتم وەڵا ڕاست دەکەی ئەتۆ دەبێ کوردییێ چەندە باش بزانی کە ئەوەت پێ زانیوە. ' خانەهای زیبا ' یا ' خانەهای قشنگ ' کردوویانەتە ' ماڵەکانی جوان' ، لە کاتێکدا لە کوردی دا دەبێ بڵێی: ' ماڵە جوانەکان'. یان لە کوردستانی باشوور دا هەیە ' هەستان بە فڵان' ، ' قام بە ' ئەوە هەر چەند ئیرادی لێ گیراوە هەر دەیڵێن بووەتە کوردی. لایەنێکی تریشی ئەوەیە ئەگەر خواستنەوەی ووشە ئیرادی نییە، دەکرێ بڵێین خواستنەوەی ستروکتووریش ئیرادی نییە. قەیدێ ناکا بابڵێن ' هەستان بە فڵان شت '. ووشەی ' بەرواری ؛ کە هەمووتان ئاگاتان لێیە، زەبیحی پێی وا بووە، ' بەرواری ' نێوی دێیەکە لە بادینان ، پێی وابوو بەرواری یانی تاریخ ، دەیت، داتوم ، مامۆستا زەبیحی بۆخۆی دەستی لێ هەڵگرت ، بەڵام خەڵکی دی دەستی لێ هەڵناگرن هەر دەڵێن 'بەرواری'. ئەوە بووەتە غەڵەتی مەشهوور ، قەیدێ ناکا

ئارمانج: فلێکسیبیلیتی باشە هەمیشە فلێکسیبل بی،  لە بارەی زمان یان زۆر شتی تر تێگەیشتن . مەسەلەن کتێبەکانی زمانی کوردیی ئی سەرەتایی کە سەیری دەکەی ئی قەدیم ئی کاتی سەدام،  مەسەلەن وەختێک دەیەوێ ووشەی ببوورن پیتی دال فێر بکا دەڵێ: ' دارا دوو داری دی '. " سۆ وات " [ کە چی؟ ]، دارا دوو داری دی باشتێک فێری منداڵەکە بکا. زۆر سپاس بۆ بەڕێزت.

هرۆری: زەینەب

زەینەب: ماندوو نەبوونی دەکەم لە کاک ئەمیر. دەستت خۆش . من پرسیارێکم بوو ئەوەل باست کرد کە ڕۆژنامەی گەلاوێژ یا گۆواری گەلاوێژ  چەند ژمارەی لێ دەرچوو بەڵام نەتگوت لە چ ساڵهایەک دەرچوو. ئەوە یەک. دووهەم بەحسێکی کەم بوو لە سەر هێرش کردن، هەر ئەو بەحسەی کە کاک دیاکۆی زەندی [ هاشمی]! کردی من تیکراری ناکەمەوە بەحسەکەی ئەو تەئیید دەکەم کە کاک ئەمیر بە نەوعێک هێرشی کردە سەر ئەو ڕۆشنبیرانەی دەیانەوێ شتی زیاتر بێننە ناو کوردی، دەوڵەمەند کەن  زمانە کوردییەکە . بەڵام لە سەر پەتیکردن  بەڕاستی شتێکم ئەمن زۆر بەلاوە سەیرە وەختێک دەڵێ تەعەسوبمان نەبێ. با ئەمن زۆرم تەعەسوب هەیە وەختێک بە جێی چرا سوور دەڵێ ' چرا قەمزە '، بۆ دەیگۆڕی . ئێمە ' پوور' مان هەیە بۆ دەڵێی خالە، عەممە، دائی ئەوانە هەموو شتێکن کە ئەمن زمانی بەشی ئێرانییەکەی دەڵێم ؛ هێرشی کردووەتە سەر زمانی ئێمە. ئێمە دەبێ تەعەسوبمان بێ بۆ ئەوەی زمانەکە ڕاگرین. بۆ وەی بە نەوەهای داهاتووی خۆمان بڵێین بابە گیان  'خاڵ ' مان هەیە بۆ دایی؟  جاران ئەوە ئەگەر لە بیرمان بێ لە سنە و  شتە کەمێک هەر بوو ، بەڵام موکریان نەیبوو بە ڕاستی. ئێستا خەڵک لەوێوە دێ هەر موتڵەقەن ناڵێ وەڵلا چراغ قەمزە ڕاوەستە. من پێم وایە بۆ کەسێکی کە کار دەکا دەو سەتحە دا زۆریش موهیمە کە فێری نەوەهایی داهاتوو بکەین بابە تەعەسوبت بێ بۆ زمانەکەت دەنا زمانەکەم لە بەین بچێ خۆشم  وەک شەخسییەت  لە بەین دەچم . ئەمن بەو زمانەوە ماوم  ئەرێ وەڵا ئەگەر ئەوەم نەبێ . هەر ئەوەی کە ئەتۆ کارت لە سەر کردووە نیشانەی ئەوەیە کە بۆت موهیمە. ئەو زمانە ڕاگیرێ، گوزەشتەی چ بووە؟  ئەلعانی بەرەو کوێ دەڕوا وەکی ئێوە فەرمووتان. جا منیش پێم وایە وەزیفەی تاکە تاکی کوردیشە کە تەعەسوبی بێ بە پیتی کوردی بە جێی وەکە کە عەڕەبی، ترکی یا فارسی هێرش بکاتە سەر ئێمە.

حەسەنپوور: زۆر سپاست دەکەم زەینەب خان. ئەمن دیارە، ئەمن خۆشم ئەو شتەم هەیە کە، ئەمن زۆرم پێ ناخۆشە کە ئێستا هاوشارییەکانی من، گەرچی ئەمن ئیستیعفام  داوە لە مەهابادی بوون، ئەمن خۆم بە سنەیی دادەنێم، زۆرم پێ ناخۆشە کە هاوشاریان بە ' تێ کردن '  دەڵێن  ' کێشان '. دەڵێ : '  دەی فەرموو چێشتەکەی بکێشە' ،  ئەمن قەت شتی وام نەبیستبوو لە سابڵاغێ قەت، ئێستا لە بیست ساڵی ڕابردوو پەیدا بووە. شتی وا یەک جار زۆرە. پێوەندی زمانەکان ئەوەیە  فارسی دەسەڵاتی کولتووری و  سیاسی هەیە بە سەر زمانی کوردیدا. لەبەرە ئەوە لە قسە کردن دا شتی وا زۆر دەبێ بەڵام لە نووسیندا خەڵک پێویست نییە بڵێن کێشان . دەبێ بڵێن تێ کردن، هەر وەک کوتم  گۆران و هێمن دوو نموونەی دەکارهێنانی کوردییەکی  پوخت و جوان و باش بوون کە ئەوەی کە لە کوردی دا هەبوو دەکرا لە جیات ووشەی خوازراو دەکاری بێنی دەکاریان دێنا بەڵام سەرەڕۆییان نەدەکرد. من حەول دەدەم مەسەلەکە ئاوا بۆ خۆم چارەسەر بکەم  کە لە سیاسەتی سەرەڕۆیی و ئیفڕاتی دوور بمەوە دەنا ئاشکرایە لە زمانی نووسین دا ، زمانی نووسین دەبێ پوخت و پاراو بێ و ئەوە تا ڕادەیەک پەتیکردنی دەبێ تێدا بێ.

هرۆری: کاک ئەحمەد بەهرام

ئەحمەد بەهرام: سپاس. پێشی بخێر هاتنا مامۆستە دکم وو سپاس بۆ وێ تشتێ دیرۆکی کو وە کرن ژ بۆ مە. بڕاستی تشتێ گرینگ بوو کو د دەسپێک دە کتێبێ کوردی کو هاتن چاپکرن، یانژی زاراڤ یانژی زمانی کوردی وەختێ هات بکارئانین ئەم سپاسیا وی دەکەن. تەڤی ڕەخنەیا برادەرا دەکن ئەو ژی جێیێ کیف خوەشییە، بێ ڕەخنە مرۆڤ پێش ناکڤە. لێ بێژی نە بێژی میلەتێ کوردستانێ کەڤنترین میلەتە یانژی یەک ژ میلەتێن کەڤنە ل ڕۆژهلاتا ناڤین دە. چ عەرەب بە، چ فارس بە، چ ترک بە چ ئێ دی بە وەختا ئێمە دەبێژن وەک کاک بەکر گۆتی تیپێ لاتینی ژ تورکی هاتییە ، تورکان تا بەری چەند ساڵان خەتی عەرەبی بکاردانین ، ئەو چەند ساڵا داوی زمانێ خوە پچەکی گۆڕین کرن ستاندارتێ تیپێ لاتینی. مرۆ پێش دخە، ژ بەر کو وەلات هەیە، دەرفەت هەیە و هەموو قەوەت هەیە. زۆر زانێ وەکوو دبێژن. ئەز نە لگل وێنامە ل عەڕەبا بستینن، ل فارسا بستینن، یانژی ژ موسڵمانا بستینن یانژی ژ تورکا بستینن کەلیما لاتینی. ئەز نە لگل وێنامە ژ بەر کو وەختا ئەم دەبێژن ئەم میلەتەکن و ئەم ل سەر ئاخا خوەنە و ب دەها میلیۆنن، چلن پەنجانە، ژ بەر کو ستانداردەک بەلی تونەنە. د هەر گوندەکی، د هەر شارەکی د کوردستانێ دە ل چار پارچەی کوردستانێ، ژ زازا بێ، ژ سۆرا بێ، ژ کورمانج ، بە، ژ لۆرا بە، ژ گۆران بە ئەم  زۆرن، زاراڤێن مە پڕن. ئو پڕانیا زاراڤا ژی ئەز باوەرم زەنگینییەکێ ددە زمانێ کوردی ب تایبەتی. ئەم دکارن ژ ڤان زاراڤا لێکۆلینەر یانژی زمانزان دکارن بگەرن ل کوردستانێ، ئەز نابێم شار ب شار ، گوند ب گوند، لێکۆلینێکی چێ کن گۆتن هەنە گۆتنێ باڤ و کالا هەنە ، تشتێ کەڤن هەنە ل گوندا، ل باژارا، ل شارۆچکا، هەموو دکارن وان گۆتنان بکار بینن  و زمانەکی ستاندارد ئەم دروست بکن. زمانێ ستاندارد ژی د نێرینێ من دا ب وێ جڤینێ تەنێ چێ نابە، چڤینێن ولۆ تشتێ باشن  ب قیمەتن ، گەلەکی باشن ،سپاسیا هەموو برادەرا دکن. وەک حەنەکیکییە گۆتنا کرمانج. ل زاراڤێ سۆرانی ئەو کرمانج ل کوو هاتووە؟ بۆ نە کورمانج؟ یانی زۆربەیی کەسێ کو ب زاراڤێ سۆرانی دئاخەڤن دبێژن کرمانج. دە جارا من ب وان رە گفتگۆ کرمە نیقاش کرمە ، ل کۆمەڵا کوردی ل ڤێسترئۆس، زۆربەی جارا وەک ستیرلسە مە دجڤن کورمانج جما دبێی کرمانج؟ و یەکێ دن ژی مەسەلا تیپێ لاتینی یا تیپێ عەڕەبی؟ بۆ من وەک بیر و بۆچوونێ من ئەز دبینم ب تیپێ لاتینی بێ وێ بێتر نێزیکی زانیاریا بێ ژ عەڕەبی. زۆر سپاس.

حەسەنپوور: ئەوە مەسەلەی ' کرمانج ' و ' کورمانج ' هەر لەهجەیەک ، هەر زمانێک کە ووشە دەخوازێ یا ووشەی لەهجەیەکی دی دەکار دێنێ دەیخاتە نێو چوارچێوەی فۆنێتکی خۆی پێی دەڵێن " فۆنۆتاکتیس "  کورمانج دەکاتە کرمانج هیچ قەیدێ ناکا، هیچ موشکیلەیەک نییە پێم وایە بە ئانقەست ئەوەیان نەکردووە و شتێکی خراپیش نییە. مەسەلەی تیپی عەڕەبی و لاتین . تیپی لاتین بە هیججۆرێک لە عەڕەبی باشتر نییە. ئی عەڕەبیش لە لاتین باشتر نییە. هەر تکیان زۆر باشن. ئەوەت پێ بڵێم کە لە زمانی ئینگلیسیدا ڕێنووسی ئینگلیسی زۆر لە عەڕەبی و لە فارسی دواکەتووترە بەڵام ئینگلیسی زمانێکی زۆر پێشکەوتووە. بۆ وێنە ووشەی 'زیراکس '  ئەگەر تابڵۆ با دەمنووسی. زیراکس ، ئیکس+ ئی + ئار+ ا + ئیکس ، دوو حەرفی وەک یەک لە ئەوەڵێ وەک /زێ/ و ئیکسی ئاخری نوینەری دوو دەنگ دەکا /ک / و / س/. لە یەک زمان دا یەک حەڕەف لە یەک ووشە دا دوو جوور تەلەفوز دەکرێ. یانی زمانی ئینگلیسی ، بۆ وێنە ووشەی ' تروو' تروو سێ دەنگە بەڵام حەوت حەرفی هەیە. یانی سپێڵینگ ، ڕێنووسی ئینگلیسی یەکجار لە عەڕەبی زەحمەتترە بەڵام زمانێکی هەرە پێشکەوتووی دنیایە. ئەوەو پێ بڵێم  موشکێلێکیش کە هەیە ئی ناسیۆنالیزمی کورد وەک ناسیۆنالیزمی تورک، وەک کەماڵیزم دژی ئەلفوبێی عەڕەبی یە. ئەلفوبێی عەڕەبی هیچ موشکیلەیەکی نییە، زۆر ئەلفوبێیەکی باشە ، زۆریش جوانە بە بڕوای من

هرۆری: کاک تەیفوون، دزانم تو کورت ئەدی دکەی کەرەم کە.

تەیفوون [ مالمسانج]: ئەز دخوازم دوو تشتا بێژم، گەلەک تشت هاتن ئاخافتن، یەک ژی ئەو مەسەلا زمانێ یەکگرتی، شابلۆن هەنە ل دنیایێ ئەم دزانن  کو ل جەم میلەتێن دن تەقریبەن چاڤا بوویە. لێ هن تایبەتمەندیا کوردا ب خوە هەنە وانا مرۆڤ دبە بیر نەکە. بۆ نموونە کەک ئەمیر ژی بەحس کر، ل تاریخێ  خوە ب  خوە کوردا  ب سێ دیالێکتا، ب سێ لەهجەیا نڤیساندییە.  ئەدەبییاتا سێ لەهجە کو هەر سێ خوە کورد دبینن هەیە. د وێ مەسەلێ دە دوو تشت هەنە، یەک ژی تشتێ کو ئەم دخوازن داوخواز یەعنی، یەک ژی ڕاستی چییە، رێئالیست ئەوا مرۆڤ بێژە. داخواز ئەز باوەر دکم کو  هەر کەس دخوازە زمانەکی یەکگرتی هەبە ، بە کورتی دبێژم ئەز درێژ ناکم، لێ ڕاستی نە وسایە. ڕاستییا مە نە وسایە. دیالێکتێن مە  وەک دیالێکتێن زمانێن دن ننن ، ل هەن زمانان دە وەختا دبێژن دیالێک گەلەک نێزیکی هەڤن ل هەڤ فەهم دکن. لێ با مە نە وسایە. یانی ئەم بێژن یەکی زازا، یەکی کورمانج، یەکی سۆران، یەکی هەورامی ژ هەڤ فەهم ناکن ، وەک دیالێکتێن خەڵکێن دن ننن. ئەوە دبێ ئەم باش ل سەر بفکرن، ژ بەر وێ ئەز ب خوە ژی ل سەر وێ مەسەلێ گەلەک سەرێ خوە دئێشینم ، ئەز د وێ باوەرییێ دامە کو زمانێ یەکگرتی ئەگەر ب زەبر و زۆرێ نەبە دروست نابە و حەوجەداریژی تونەیە کوو بە زەبر و زۆر زمانەکی ب وی هاوییی  چێ بکە . ئەو تشتێن کو کەک ئەمیر بەحس کر و کوردێن باشوور سۆرانی ئاخێڤ  دپارێزن یا دبێژن سۆرانی ببە زمانێ ستاندارد، ئەوە تەنێ ئەم نکارن تەنێ کوردێن کوردستانا باشوور بفکرن، کوردێن دن ژی ئەم دەبێ بفکرن، یانی کوردێن دەرەوەی کوردستانا باشوور وێ چ ببە، کوردێن ڕۆژهلات ، کوردێن سوورییە، کوردێن ترکییە وێ  دەمێ چ ببە؟  ئەم بێژن تە کر سۆرانی، تە کر زمانێ یەکگرتی، کورمانجێن باکوور دێ چ بکن؟ یان ئەم فەرز بکن ل کوردستا باشوور ئەگەر زمانێ یەکگرتی ببە یا ستاندار ببە کورمانجی وێ کوردێن سۆرانیێ ڕۆژهڵاتێ چ بکن، موکریێ ڕۆژهلاتێ چ بکن؟ یەعنی وەختێ ئەمێ هەموو کوردا بفکرن ئەو تشتێ کو کەک عومەر شیخمووس گوت قەناعەتا من ئەو رێئالیستترە، هەر لەهجە د دەڤەرا خوە  بێ ئاخافتن، بێ نڤیسین ، ببە زمانێ پەروەردەی، لێ پۆلیتیکایەک  ژ بۆ زمانێ کوردی هەبە ، بۆ ڕەوشەنبیرا، بۆ نڤیسکارا، بۆ کەسێن کو ئیدارە دەکن هەتا کو ئیمکان هەیە بێکوو زۆرێ بدن زمان، بێکوو ستروکتوورا زمان خراپ بکن پۆلیتیکایەک هەبە کو هێن تشتێ موشتەرەک، ئەم بێن مرۆڤ گرانی بدە سەر تشتێن هەڤ بەش، تێرمینۆلۆژی هەڤ بەش ببە، بەرە بەرە بەلکوو نێزیکی هەڤ بن و  بەڵکوو ل پێش دە ئەو مەسەلە هێدی هێدی  هاسانتر ببە. یانی ئەو نابە  ئەو یەک ، ئا د دوویا مەسەلا چێکرنا پەیڤا ، پەیڤێن کوردییا پەتی ئەم بێژن ، ئەو ژی هوون دزانن د گەلەک زمانان دە تشتێ وەها هەیە ب تایبەتی وەختێ ناسیۆنالیزما ملەتەکی ئەم بێژن ب تایبەتی تەڤگەرا ئازادیخواز، تەڤگەڕا بزووتنەوەی نەتەویی دەست پێ دکە ، ب وێ رە پەتی بوونا زمان ژی دەست پێ دکە. ئەو میلەتێن بندەست گەلەک جارا ،یانژی نە شەرتە بندەست بن، گەلەک جارا خوە د بن خەتەرێ دە، د بن تالووکێ دە دبینن ل هەمبەر کولتوور یان زمانێن دن . ئەو وەک رێفلێکس دخوازن زمانەکی پەتی چێ بکن، لێ د وییا دە ئەو تشتێ کو کەک ئەمیر گۆت ئەز پێ ڕە مە ، گەلەک ئیکسترێم تشت چێ دبن،گەلەک زێدە وی تشتی دکن کو زمانەکی سەنتێتیک وەک نایلۆن دەر دکەڤە، ب قەناعەتا من کوردێن باشوور ژی ب وی هاوییی گەلەک تشت چێ کرنە ، گەلەک تشتێ کو چێ کرنە، ئەلبەتە تشتێ باش ژی هەنە ، گەلەک ژ وان وسانە. ئەز درێژ ناکم . د وێ مەسەلێ دە یەک یانی مەسەلا کوردییا پەتی ، دە چێکرنا پەیڤێن نوو یا تێرمینۆلۆژی دە ئێ کوردا کێمایەسییا مە، ئەو کەسی کو وی کاری کرنە یا دکن، گەلەک جارا حایا وان ژ زمان یا تونەبوویە یا کێم بوویە. یەعنی ڕێزمان، زمان نە خوێندنە، زمانێ دنێ نەزانیینە، فارسی، عەڕەبی، ستروکتوورا زمان، لەهجەیێن کوردی. مەسەلەن کوردێن کو ل کوردستانا باشوور تێرمینۆلۆژییێ چێ دکن ئەز قەت باوەر ناکم کو حایا وان ژ زازاکی، ژ گۆرانی ، بدەن بەرهەڤ و کورمانجی و پشتی لێکۆڵینەک دوور و درێژ کا ئەم چ پەیڤێ چێ کن؟ ل گۆر خوە چێ کرنە، یانی یەک ئەو کێماسی هەیە ، ئا د دوویا ژی وەک من گۆت ئیکسترێم، زێدە پێش وەچوونە زمانەک نایلۆن چی بوویە. ئەز بقەدینم. یانی یەک دبێ زێدە ئێکسترێم ئەو نکن ، لێ هەتا دەرەجەیەکی ژی ئەو تشت لازمە ، ئەز وەک کەک ئەمیر نافکرم د وێ مەسەلێ دە، ئیحتیاجیکی وسان ژی هەیە. ئەز نموونەیەک بێژم ، ئەم ئەگەر بێژن لە تورکییە تشتێن کو هاتنە ناڤ زمان هەموو ڕاستە کوردییە ، کوردێن مە جاران دپەیڤن تە دنەری سەدێ هەشتێ جوملەیێن وان ، سەدی نۆدێن وی ترکی دخەنێ، یا دوێ مەسەلێ دە مرۆڤ مەجبوورەن دبێ تەدبیرا بستینە لێ ب تەدریجی نەکوو ب عەجەلە و ئیسکترێم. سپاس.

حەسەنپوور: زۆر سپاس

ئەحمەد ئەسکەندەری: کاک نەوزاد ببوورە فکری تەندروستی کاک ئەمیریش بکە، یانی بۆ کاک ئەمیر ٣ سەعات زۆر زۆرە.

هرۆری: مە وە دانیبوو کە کۆمنتاریش بێن کرن نە بەس پرسیار و داخوازا وی بوو مە وسا کر.

حەسەنپوور: نا، من ماندوو نیم

هرۆری: بەس دوو کەس مانە کاک ڕەحیم  و [ رووەوە ئەسکەندەری] تە پرسیارت نەبوو

ئەحمەد ئەسکەندەری: وەڵا من بووم بەڵام بۆ خۆم دەڵێم نەمبوو

هرۆری: یەک کاک ئەحمەد ئەسکەندەری یە پاشی تۆیی مامۆستە هێرش
ئەحمەد ئەسکەندەری: من زۆر کورت قسە دەکەم زۆر سپاس. وەڵا کاک ئەمیر ئەمن ناچمەوە زۆر ئەو قسانەی کە زۆر کران، بەڵام ڕەنگە هەڵە تێگەیشتنێک لە بۆچوونەکانی جەنابت ببێ ئەویش ئەوەیە وەک ڕێگا ببەستی لەوەی کە ووشەی تازە لە کوردیدا دروست بکەین. من نموونەی فارسیت بۆ دێنمەوە. ئەوەی کە کاک فاتح ئەڵێ: 'ماهوارە'  لە فارسییا جێگای قەمری مەسنووعی گرتەوە ، ئێ ئەلئان بوەتە ماهوارە ئەمن پێم وایە دە ساڵی دیکە ' ڕایانە ' جێگای کامپیوتر دەگرێتەوە. چونکە زمان چۆن گەشە ئەکا، چۆن پێش ئەکەوێ لە ڕێگای بە کار بردنی لە ڕادیۆ و لە تێلێڤیزیۆن و نووسین. ئێستا من لە بیرمە کە کەسانێک لە ئێران ئەیانگوت ' ئەنفێرمییەر'  بە فارسی قسەیان ئەکرد یانی ' پەرستار '. ئەنفێرمییەر' لە زمانی فەڕانسە دا یانی پەرستار. لە بەر ئەوەی پەرستار ووشەیەکی تازە بوو هاتبووە ئێران ووشە فەڕانسەکەیان بە کار ئەبرد. خەڵکی قەدیم ئەیانوت ' نەنفرمییەر' . ئێستا لە ئێرانیش لە زۆر کۆبوونەوەی سیاسییا ووشەی ' فەعال ' یان گۆڕیوە بە ' فعالین سیاسی ' بە فارسی دەڵێن: ' کنشگران سیاسی ' . یانی ووشەی  ' کنش ' [کۆنێش] یان لە باتی فێعل داناوە. هەر وەها ' چالش ' بۆ نموونە . ئەو وەختی کە من لە زانکۆ بووم و لە مەدرەسە بووم  نەمئەزانی چاڵش یانی چی، چالشگری یانی چی ئێستا ئەزانم باشیشی ئەزانم و بە کاری ئەبەمەوە.  یا ' روند' [ ڕەوەند] یان زۆر شتی تر هەیە خۆتان باش ئەزانن. ئەو تەسەورە پەیدا ئەبێ کە گۆیا بەحسەکەی ئێوە پێش بە وە دەگری کە ووشەی کوردی دابندرێ. چ موشکیلە هەیە ئەگەر ووشەیەکی کوردیمان، ئێستا بۆ نموونە لە ناوچەی سنە ئەوەی کە ئێمە پێی دەڵێین سارد ئەوان دەڵێن ' چاییگ' . چ موشکیلەیە ئەگەر لە لەهجەیێ، لە جێگایەک، لە فڵانێ، لە شوێنی ووشەیەک بە کار بێ و لە زمانەکەدا ئیستیفادەی لێ بکرێ. ببوورن

حەسەنپوور: ڕەخنەی پەتیگەری لە ڕوانگەی منەوە بە هیچجورێک بەو مانایە نییە کە زمانی کوردی لە کار بکەوێ، هەر زمانێک فۆرمەیشن ڕوولزی خۆی هەیە یانی قاعیدەی ووشە ڕۆنان. هەموو زمانێک ئەوەی هەیە. خەڵکی خوێندەوار و نەخوێندەوار هەمیشە ووشەیان دروست کردووە. کاتێکی ڕەخنە دەگرین لە پەتیگەری بەو مەعنایە نییە کە ئەوە لە کار بکەوێ، ئەگەر ئەوە لە کار بکەوێ زمانەکە لە کار دەکەوێ. ئەوە مەسەلەیەکی دییە. من خۆشم ووشەم داناوە. شتێکم نووسی سەبارەت بە فەرهەنگی زارەکی کوردی، مەجبوور بووم ووشەی داتاشم بۆ ' ئۆرالیتی ' و '  لیترسی '. زارەکی داندراوە، بۆ لیترسی ئەمن ووشەیەکی دیم دانا کە لە پێشدا نەبووە ئەو ووشەیە. خۆشم تەنانەت ووشەم داتاشیوە. کەم بەڵام یەک دوو جار بەلانی کەمەوە کردوومە. ئەو دوانە لێک جیان. دوایە ئەو ڕەخنەیە بەو مانایەیە کە  قەڵەم بووەتە کوردی نابێ وەلای بنێی بڵێی پێنووس لازم نییە. کتێب کوردییە نابێ بیکەیە پەڕتووک، کاغەز کوردییە نابێ بیکەیە تێنووس. بۆ ئەخە وای لێ دەکەن، ئەو زمانە کۆڵەوارەی بۆ کۆڵەوارتر دەکەن. تێنووس و ڕێنووس و پێنووس ئەوە چییە بۆ وا دەکەی؟ وەرە ووشەی کوردی لێک بدەوە زمانی کوردی وەک هەموو زمانێکی دی زمانێکی تەواو پاتریارکالی دژی ژنە. وەرە لێی بکۆڵەوە بۆچی چون زمانی کوردی دژی ژنە حەول بدەین کەمتر دژی ژن بێ یا دژی ژن نەبێ. زمانی کوردی وەک  هەموو زمانەکانی دی دژی زۆر شتانە بەڵام وەدوای ئەو شتانە نەکەوین. دوایە مەسەلەی ئەوەی کە چ ووشەیەک دەیگرێ و قەبووڵ دەکرێ ئەوەش زۆر ئاڵۆزە بەڵام میسالێکی کە هێناتەوە  کاک ئەحمەد مومکینە وەرگیرێ . دەسەڵاتی دەوڵەتی زۆر گرینگە. لە کوردستانی باشوور ئەو شتانەی کە دەوڵەتین خەڵک مەجبوور دەبن دەکاری بێنن. لە زەمانی پەهلەوی، پەهلەوی ئەوەڵ فەرهەنگستان، ئەو ووشانە گرتی و قەبووڵ کرا کە لە خوێندن دا دەکار دەهات یان لە دەستگای ئیداری دا. مەسەلەن بەلەدیە بوو بە شهرداری، ئەو شتانە وەرگیران کە کوردستانی باشووریش هەر وایە. دەسەڵاتی دەوڵەتی، بەڵام بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانیش دەوریان هەیە، بۆ وێنە لە فارسیدا تەرجومە کردنی ئەدەبییاتی سیاسی بە تایبەتی ئەدەبییاتی مارکسیستی دەورێکی زۆری گێڕاوە بۆ ئەوەی زمانی فارسی ڕابێ بۆ باسی سیاسی و بۆ باسی فەلسەفیش. یانی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانیش دەور دەگێڕن.

هرۆری: بەڵێ مامۆستا

سولەیمان چیرە ( هیرش): بەڵێ زۆر بەخێرهاتنی مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور دەکەین. زۆرمان ئیستیفادە برد. ئەمن دەگەڵ زۆربەی نەزەراتی مامۆستای تێدام. بەڵام ئەوەی بەشی زۆری کە برادەران ڕەخنەیان گرت ترسیان لەویە مەسەلەی زمان و دەوڵەتی ناسیۆناڵ پێوەندی زۆر ناسکیان پێکەوە هەیە. ئەوەی 'ڕێنووس ' و پەتیگەری و ئەوانە هەموو فەرعین. ئەمن سێ نموونان بۆ مەسەلەی زمان و دەوڵەتی ناسیۆنال دێنمەوە کە دەگەڵ بەحسی کاک ئەمیریش دەیخوا. ئەمن تەڕەفداری شێنەیی و بە تەدریجی و قانوونمەندم نەک بە زەبر وزەنگ. بە زەبر وزەنگ هیچ شتێک چاک نابێ. دەوڵەتی فەڕانسەی یا میلەتی فەڕانسە پپێش جەنگی یەکەمی جەهانی کە  زمانی یەکگرتووی خۆی دانا ، دیارە هێندێکی بە زۆری بووە، هەموو ئەو دەوڵەتانەی پێش شەڕی یەکەمی جەهانی و بەشێوەی مێژووی شکڵیان گرتووە کەمێکی زەبر و زەنگ هەر تێدا بووە، بەڵام هیچکەس نازانێ تەشخیس بدا بۆ لەهجەی باکووری چۆمی سێن دەگەڵ باشوور کامیان، ئەوەی باکوور بوو بە زمانی فەرمی. زۆر زۆر فاکتۆری ناسک هەیە بۆ ئەوە. ئەوە نموونەیەک بوو بۆ فەڕانسە. دوو، عیبرییەکان، جوولەکەکان کە لە ١٩٤٨ با ئینکە تەوڕاتیشیان هەبوو کە دەزانن ئەوانە زۆر نەژاد پەرستن یانی دە فکری خۆیاندا بوون زۆریشیان زەبر وزەنگ  بە سەر هاتووە بەڵام تا ئەو جێیەی ئامارەکە ئەگەر وورد بێ وەختێک ١٩٤٨ دەوڵەتی ئیسراییل تەشکیل بوو کەمتر لە بیست لە سەدی خەڵکی دەیانتوانی بە زمانی عیبری قسان بکەن [ کەسێک لە ناو ئامادە بووان کەمتریش ]، کەمتریش، قوربانی تۆم کاکە عومەر گیان،یانی مەبەستم ئەوەیە ئەو ' ڕێنووس' و پەتیگەری و ئەوانە هەموو لە دەوڵەتی ناسیۆناڵ دا بە شێوەی ئاکادێمی ، فەرهەنگستان حەل دەکرێ. جا لێرە دا پاڕازیتیک بێم. [مەبەستی پەرانتێزێک ە ، نووسەرەوەی دەنگەکان]، یانی پێش ئەوەی کە کورد ئەو نیمچە دەوڵەتەشی هەبێ، دەوڵەتی یەکگرتووشی هەبێ زمانی یەکگرتووی نووسینی بۆ خۆی هەبووە کە دەگەڵ کاک ئەمیری هاو نەزەرم دوو ستانداردە. هەورامیش ئەمن  ڕەد ناکەمەوە. ئەویش کتێبی هەیە و دەستاوێژی مێژوویی هەیە. بەڵام فێعلەن  لە سەر واقع و زانست ئێمە قسان دەکەین نە بە پێی پێ خۆش بوون ئەوەی  کە وا دەبێ و وا نابێ. سێهەم دوای جەنگی دووەمی جەهانی یان بڵێین دەوڵەتی ئەوڕۆیی، بۆ خۆی جەنابی مامۆستا لەوێ دەژی، ئەیالەتی کوێبێک لە کانادا ئێستاش بە دەنگدان هەموو ساڵێ ئایا فەڕانسەوی ئاخێوەرەکان زمانیان ببێتە زمانی فەرمی یا ئینگلیسی، هێشتا حەل نەبووە. پەس ئەمن تەڕەفداری وەم کە ئەگەر ڕۆژێک لە ڕۆژان دەوڵەتی ناسیۆنالمان بۆ پێک هات ، کە بەشێکی پێک هاتووە کە ئەمن تازە دوو ڕۆژە لە سەفەرێ هاتوومەوە زۆر خۆشبینم ئەو مەسەلە چارەسەر دەبێ بەڵام دەگەڵ نوسەرانی سۆرانی ..، ئەو ئیستیلاحەی کاک ئەمیر بەکاری هێنا ( سۆرانیخواز ) ئەمن تێدا نیم زۆر توند وتیژن کە دەبێ دەهۆک تابعی من بێ کاکە بۆ؟ بۆ کافرستانی یە؟ نابێ شتی وا! بێنە دەنگ بدە، قسە بکە، دیالۆگ بکە. ئەمن تەڕەفداری وەم زۆر سپاس. دیسان ئەمن  زۆر خۆشحاڵم کە جارێکی دیکە کاک ئەمیری لە مەحافیلی ئاکادێمی و بەحس و گفتگۆ دا دەبینم.

حەسەنپوور: زۆر مەمنوون ، سپاس

دەنگێک: کاک نەوزاد. پرسیارێکی زۆر چکۆڵەم هەیە، یەک دەقیقە، دەستم هەڵێنا چاوت لێ نەبوو.باسێک کرا کە هێندێک لە هاوڕێیان لێرە ئیشارەیان پێ کرد لە سەر مەسەلەی شۆڤێنیزمی سۆرانی. لە پێشیشدا لە تێلێڤیزیۆن دا باس کراوە من تێبینی خۆم وەک ئەوان نییە بەڵام  پێم خۆشە کاک ئەمیر باسێک بکا سەبارەت بە تێڕوانینی خۆی چۆن باسی ئەم تێرمەی کردووە؟

حەسەنپوور: بەڵێ ئەوباسە بۆ کراوە؟  بۆیە پێم وایە شتێکی وا هەیە شۆڤێننیزمی سۆرانی. پێم وا بوو دەکاری بێنم بۆ ئەوەی کە خەڵکی پاڵێکیان پێوە نێم بڵێم فکری لێ بکەنەوە خەریکی چن وەختێکی دەڵێن کرمانجی وەدوا کەوتووە. قەیدێ ناکا بە کرمانجی قسان بکەن ئێمەش ووشەکانی کۆ دەکەینەوە بۆ ئەوەی سۆرانی پێ دەوڵەمەند بێ. لە ئێرانێ ئەو کاک فاتح و هەموو کەسی دی ئەوە زۆر باش دەزانن کە هێندیان ئەوە بە ئێمە گوتووە کە ' گویش کردی' گوویێشکی فارسییە ، ئەنگۆ لەمە ئاریاییترن، ئەنگۆ لە مە  خالیسترن، لەمە ڕەسەنترن ، ووشەکانوو کۆ دەکەینەوە با فارسی پێ دەوڵەمەند بێ. سۆرانیخوازەکان عەینی ئەوەی بە کورمانجی دەڵێن. ئەوە شۆونیزمە ئیدی. ئەگەر ئەوەی ئێرانێ شۆونیزمە ئەوەش شۆونیزمە. بۆ پێمان وایە کورد ناتوانێ شۆونیزم بێ. کورد مەگەر لەو دنیایەی دا نییە، مەگەر لە بەشەرییەت نییە؟ بۆیە ئەوەم دەکار هێنا کە زۆر  کەس [ فاتح: بۆچوونێکی شۆونیستی یە]، ئا بۆچوونێکی شۆونیستی یە.

هرۆری : گەلەک سپاس بۆ هەموو لایەک

دەنگێک: پێشنیار، من پێشنیار دەکەم هەموو مانگێ لێرە یان لە جێیەکی دیکە لەو بارەیەوە قسە بکرێ.

هرۆری: گەلێک سپاس  بۆ مامۆستا حەسەنپوور

تێبینی: ئەم بۆچوون و پرسیارانەی ئامادەبووانی سێمیناری کتێبخانەی ستۆکهۆڵم و ووڵامەکانی مامۆستا حەسەنپوور لە ڤیدێئۆیەک را دابەزێندراوە کە کتێبخانەی کوردی لە تۆڕی کۆمەڵی یوتووب دا بڵاوی کردووتەوە. قسەکان وەک خۆی ڕاگوێزراون. ئەو بابەتەی مامۆستا ئەمیر حەسەنپوور لەو سێمینارە دا پێشکێشی کرد بوو، هەر ساڵی ٢٠١٢ بە نووسراویش بڵاو کرایەوە، بەڵام ئەم بٶچوون و پرسیارانەی بەشداران و ووڵامەکانی حەسەنپوور بۆ جاری یەکەم هێنراوەتە سەر کاغەز.

حەسەن قازی
٢٥-ی ئووتی ٢٠١٧