هێندێک تێبینیی زمانی 30
هێندێک تێبینیی زمانی 30
حه‌سه‌نی قازی
'پێشنیار' ، 'پێشنیاز' ، 'پێشنیا ' کامه‌یان ، یان هه‌ر سێکیان ؟
به‌ڕێز خه‌لیلی غه‌زه‌لی له ماڵپه‌ڕی 'هه‌ڵوێست' دا بابه‌تێکی له سه‌ر دوو وشه‌ی 'پێشنیار' و 'پێشنیاز' نووسیوه و هه‌وڵی داوه بیسه‌لمێنێ یه‌که‌میان دروست و دووهه‌میان 'هه‌ڵه'یه و ده‌بێ له زمانی نووسین فت کرێ و به کار نه‌هێندرێ. له کۆتایش دا بانگه‌وازێکی ڕوو وه‌و ده‌سته‌ڵاتدارانی سیاسی له باشووری کوردستان به‌رز کردووه‌ته‌وه که مشوورێک له زمانی کوردی بخۆن و نه‌هێڵن هه‌رکه‌س چۆنی پێ خۆش بوو بنووسێ.
دیاره ئه‌و نووسراوه‌یه‌ی کاک خه‌لیل زۆر به‌ربڵاوه، له بری ئه‌وه‌ی سه‌راوه‌ردی باسه‌که‌ی به شیکردنه‌وه‌ی ئه‌و دوو بێژه‌یه به‌رته‌نگ بکا و بڵێ به پێی سه‌لیقه یان واتای زمانی ئی یه‌که‌میان له دوویه‌میان به‌دڵتره، به شێوه‌یه‌کی گشتی وه‌بیر خوێنه‌ره‌وه‌ی هێناوه‌ته‌وه که به‌ره‌واژووی دنیای نووسینی کوردی له شوێنی دیکه، بۆ پێوه‌چاران به زمان و بره‌و پێدان یان فت کردنی وشان 'فه‌رهه‌نگستان' و ' ئاکادێمی' هه‌نه و ئه‌وان ئه‌و ئه‌رکه ڕاده‌په‌ڕێنن و ئاخێوه‌ران و نووسه‌رانیش ئامۆژگارییه‌کانیان ڕه‌چاو ده‌که‌ن.
ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ له هێندێک وڵاتی ئوڕووپا دا ، به تایبه‌تی بریتانیا، به پێچه‌وانه‌ی فه‌ڕانسه ده‌زگایه‌ک به نێوی 'فه‌رهه‌نگستان' یان 'ئاکادێمی' زمان بوونی نییه‌و هۆیه‌که‌شی ڕه‌نگه له‌به‌ر ئه‌وه‌بێ له کۆنه‌وه و به پێی نه‌ریت وایان داناوه بناخه‌ی ئه‌ده‌بی و توانایی زمانی ئینگلیسی ئه‌و ده‌ره‌تانه‌ی بۆ ده‌ڕه‌خسێنێ له کارتێکه‌ری ده‌ره‌وه‌ی خۆی نه‌سڵه‌مێته‌وه و ئه‌گه‌ر له زۆر بوار دا بریتانیا نیشانی نه‌ریت پارێزی هه‌ر پێوه مابێ ، له بواری زمان دا خۆی له کۆڵ به ڕێسا کردنی زمان کردووه‌ته‌وه وپێشیش که‌وتووه و ده‌کرێ بڵێین ئێستا بووه به زمانی داپۆشه‌ر له سه‌ر گۆی زه‌وی.
له بواری زمانی ' کوردی' شدا نه‌فسی بوون یان نه‌بوونی 'فه‌رهه‌نگستان ' کێشه‌ی سه‌ره‌کی نییه. له دوای ساڵی 1970 کاتێک 'کۆڕی زانیاری کورد' دامه‌زرا و له ماوه‌یه‌کی کورتدا زۆر کاری گه‌وره‌ی کرد، خۆ کورد نه له عێراق و نه له هێندێک جێی دیکه که زمانی کوردی ده‌کارده‌کردرێ ئه‌و توانا و ده‌سته‌ڵاته‌ی ئێستای نه‌بوو؟
ئه‌ی چ کرده‌ن ؟ با ئه‌وه وه‌کوو بابه‌تێکی دمه ته‌قه بمێنێ و قسه‌ی لێوه بکرێ، به‌ڵام ئه‌وه‌شمان له بیر بێ ده‌بێ ڕووی ڕه‌خنه و پێشنیار یان پێشنیازمان به پله‌ی یه‌که‌م له‌ولایه‌نانه بێ که گوێزه‌ره‌وه‌ی بیر و په‌یامن بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی و ئه‌وه‌ش ناکرێ سیاسییه‌کان بن ، ئه‌گه‌رچی له‌وانه‌یه هێزی پاڵپشتی ڕاگه‌یێنه‌ره‌گشتییه‌کان وه‌کوو ڕادیۆ و تێلێڤیزیۆنی مانگیله ئه‌وان بن، به‌ڵام ڕووی قسه ده‌بێ له‌وانه بێ که‌کار به زمان ده‌که‌ن.
به‌رله‌وه‌ی بێمه سه‌ر شیته‌ڵ کردنه‌وه‌ی 'پێشنیار' و ' پێشنیاز' خراپ نییه ئه‌و پنکته‌ش باس بکه‌م له هه‌موو زمانان دا دیارده‌یه‌کی هاوبه‌ش هه‌یه پێی ده‌ڵێن 'جیهانیه‌کانی زمانی'، له هه‌موو زمانێک دا وشه و بێژه‌ی ئه‌وتۆ هه‌ن ڕیشه و بناوانیان نابردرێته‌وه سه‌ریه‌ک، به‌ڵام هه‌ن و ده‌کاریش ده‌کرێن چونکوو له بیر و له دان و ستاندنی ده‌کارهێنه‌رانی زمانه‌که دا جێی خۆیان کردووه‌ته‌وه و ڕۆنیشتوون. وه‌ک به‌رێز غه‌زه‌لیش ده‌ست نیشانی کردووه وشه‌ی 'پێشنیار" له پێشگری پێش + نیار پێکهاتووه. گه‌لۆ ئێمه له کوردیی نێوه‌ڕاست دا چاوگی ' نیاردن' مان هه‌یه به مانای 'دانان'
تا به لکاندنی ڕیشه‌ی ئه‌و چاوگه 'نیار' له پێشگری 'پێش' وشه‌ی لێکدراوی' پێشنیار 'ی لێ ساز که‌ین ؟ به واتای بیرێك ، قسه‌یه‌ک له پێش دانان ؟ ئه‌من چاوگێکی ئه‌وتۆم وه‌به‌رگوێ نه‌که‌وتووه. به‌ڵام ' هه‌مبانه بۆرینه' مانایه‌کی 'نیا' ی وه‌کوو 'له سه‌ردانان' ، 'دانان' ئاسته کردووه و به ده‌سته‌واژه‌ی 'سه‌رنیای گاسن' شیته‌ڵی کردووه‌ته‌وه.ئه‌وه ئه‌و مانایه‌ی ئێمه له ( پێش + نیا ) ی تێده‌خوێنینه‌وه، ده‌گه‌یێنێ: شتێک/ فکرێک که له پێش داده‌ندرێ یان ده‌هێندرێته گۆڕێ بۆ ئه‌وه‌ی له‌به‌رچاو بگیرێ.به‌و پێیه وشه‌ی 'پێشنیا' مان بۆ ساخ ده‌بێته‌وه که هێندێک نووسه‌ر بو وێنه محه‌مه‌دی مه‌لا که‌ریم له بری 'پێشنیار' و 'پێشنیاز' ده‌کاری ده‌که‌ن. هه‌رچی وشه‌ی 'پێشنیار' ه ئه‌من پێم وایه له ' پیشنهاد ' فارسی وه‌رگیراوه پیش + نهاد (نێهاد) که رێشه‌ی چاوگی فارسی ' نهادن ' ه به مانای 'دانان'ی کوردی. دیاره ئه‌وه‌ش ده‌کرێ له لایه‌ن فه‌رهه‌نگستانی ئێران (بۆ زمانی فارسی) وه‌رگێڕانی قه‌رزکراو بێ له پرۆ + پۆزڵ ی ئینگلیسییه‌وه. ئێستا نۆره‌ی 'پێشنیاز' ه که ئاشکرایه له پێشگری پێش + نیاز پێکهاتووه، کوتی 'نیاز' له کوردی دا ڕێشه‌ی فێعلێکی تایبه‌تی نییه، به‌ڵکوو ناوی واتایه به مانای مه‌به‌ست خواست ، ویست. جا ئه‌گه‌ر ئێمه مانای 'نیاز' ی کوردی = مه‌به‌ست، خواست، ویست له گه‌ڵ مانای 'نیاز' ی فارسی= حه‌وجێ، پێداویستی تێکه‌ڵ نه‌که‌ین ئه‌وده‌می له وشه‌ی'پێشنیاز"، به مانای مه‌به‌ستێک که ده‌خرێته پێش ، ویستێک که ده‌خرێته پێش تیده‌گه‌ین و هه‌مان واتاکانی 'پێشنیا' و 'پێشنیار' مان ده‌هێنێته زه‌ینه‌وه. به‌و پێیه ئه‌و سێ وشه‌یه هه‌رسێکیان مانه‌وه‌یان له هه‌نبانه‌ی وشه‌ی کوردی دا جێی مه‌ترسی نییه
1 comment:
سلاو دةستي ماندووتان دةكوشم...
بةريزم ماوةيةك بةر لةئيستا، تيبينييةكي زمانيم لة ويبنووسكةتانم خويَندةوة، لةبارةي ئةو هةلَانةي، كة لة تابلؤ هةلَواسراوةكاني سةر ديواري خويَندنكايةكان. بةريزت نموونةت بة (خويَندنكاي حاجي قادري سةرةتايي) هيَنابووةوة، كة (خويَندنكاي سةرةتاي حاجي قادر)ت بة راست زانيووة، بةلام من دةمةويَ زيَتر لةسةر ئةم مةسةلةية بنووسي بؤ نموونة (قوتابخانة(خويَندنكا)ي ئاماديي سؤراني كورِان) جؤن بنووسريَت؟ تا لةكةل دةستووري زمانةكةمان بكونجيَنت. يان (قوتابخانةي سةرةتايي حاجي قادري تيَكةلَاو)جؤن بنووسريَت؟ دةكريَت بنووسين (قوتابخانة(خويَندنكا)ي ئامادةيي كورِاني سؤران) يان بنووسين (قوتابخانةي سةرةتايي تيَكةلَاوي حاجي قادر). كةر دةكريَ جؤنة؟ كةر ناشكريَت بؤجي؟ هةر سةركةوتوو بيت
Post a Comment